(*) Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος της εισήγησης του Ιωάννη Παρίση συγγραφέα του βιβλίου "Αριστοτέλης και Αλέξανδρος συνάντηση δύο μεγαλοφυών" την 19/10/16, στο 5ο Διεπιστημονικό Συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία» που οργανώθηκε από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Αυτός ο μέγιστος των φιλοσόφων συνδέθηκε με την πιο αινιγματική, την πιο μεγαλειώδη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, τον Αλέξανδρο, αφού υπήρξε ο κύριος δάσκαλός του κατά την εφηβική ηλικία του. Το 343 π.Χ., στους πρόποδες του Βερμίου, στη Μίεζα, συναντήθηκαν ο Σταγιρίτης φιλόσοφος και ο νεαρός διάδοχος του μακεδονικού θρόνου και κατοπινό στρατηλάτη-κοσμοκράτορα.Συνάντηση δύο μεγαλοφυών, που έμελλε να αφήσουν βαθιά χαραγμένα τα ονόματά τους στην παγκόσμια Ιστορία, για διαφορετικούς βεβαίως λόγους ο καθένας. Ο σοφός Δάσκαλος, ο ιδρυτής της λογικής, έγινε γνωστός σε όλη την οικουμένη, αναγνωρισμένος μέχρι σήμερα ως ο πανεπιστήμων φιλόσοφος. Ο διακεκριμένος Μαθητής, έξω της Άρκτου και της οικουμένης ολίγου δειν πάσης μεθειστήκει, ανήλιον δε της γης μέρος έμεινεν, όσον ουκ είδεν.
Το ζήτημα των σχέσεων Αριστοτέλη και Αλεξάνδρου, δύο κορυφαίων προσωπικοτήτων της παγκόσμιας Ιστορίας, ο ρόλος που έπαιξε ο πρώτος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του δευτέρου και οι επ’ αυτού επιρροές του, καθώς και η μετέπειτα σχέση τους, ενέχουν εκ των πραγμάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον
Τι δίδαξε ο Σταγιρίτης στον μετέπειτα κοσμοκράτορα; Ποια υπήρξε η επίδραση της διδασκαλίας του επί του Αλεξάνδρου; Πόσο επηρέασαν οι γνώσεις που του μετέδωσε και οι φιλοσοφικές ιδέες του στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στον τρόπο που λειτούργησε στη σύντομη ζωή του; Πώς ο Αριστοτέλης δημιούργησε έναν «φιλόσοφο κατακτητή» ο οποίος έφερε τον Όμηρο και τους Έλληνες τραγικούς στα βάθη της Ασίας; Σε ποια θέματα ο Αλέξανδρος αμφισβήτησε ή δεν ακολούθησε τις αντιλήψεις του δασκάλου του; Τελικά, επηρέασε ο Αριστοτέλης τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων, της γλώσσας και του πολιτισμού κατά τη νέα εποχή που άρχισε μετά τον Αλέξανδρο;
Για το τι ακριβώς δίδαξε ο Σταγιρίτης στο νεαρό Αλέξανδρο και τους συμμαθητές του λίγα είναι γνωστά. Ομοίως για τη σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ τους υπάρχουν πολλοί θρύλοι αλλά ελάχιστα στοιχεία. Η δυσκολία για την έρευνα έγκειται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει λεπτομερής καταγραφή της παιδαγωγικής διαδικασίας, του περιεχομένου και των μεθόδων της καθώς και του μέτρου της ανταπόκρισης του Αλεξάνδρου σε αυτή κατά τη διάρκειά της.
Αρκετά στοιχεία προέρχονται από τα έργα, κυρίως, των Αρριανού, Πλουτάρχου, και Διογένη Λαέρτιου. Κάποιες επί μέρους αναφορές, άμεσες ή έμμεσες συναντούμε σε κείμενα άλλων συγγραφέων της ίδιας εποχής ή μεταγενεστέρων. Ωστόσο, συμπεραίνουμε πολλά, αφενός από το έργο και τις φιλοσοφικές ιδέες του δασκάλου, αφετέρου από το έργο και τις πράξεις του μαθητή στα χρόνια που ακολούθησαν.
Κύριο θέμα της διδασκαλίας του νεαρού βασιλόπαιδα πρέπει να ήταν ο Όμηρος και οι Τραγικοί, τα έργα των οποίων αποτελούσαν τότε τη βάση της ελληνικής παιδείας. Μπορεί να θεωρηθεί, επίσης, βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης συζητούσε με τον Αλέξανδρο τα καθήκοντα των ηγεμόνων και την τέχνη της διακυβέρνησης. Είχε άλλωστε τόσα πολλά να του διδάξει για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας ηγεμόνας, και για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να πράττει, φροντίζοντας να τον εξοπλίσει με τις γνώσεις, τις ικανότητες και τις αρετές που θα πρέπει να κατέχει, με στόχο φυσικά την διαμόρφωση ενός ιδανικού ηγέτη.
Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να του δίδαξε την εκτίμηση της δύναμης του νου, την μεθοδευμένη και συστηματική σκέψη, και φυσικά τη λογική, σε όλες τις διαστάσεις της. Ακόμη θα άκουσε ο Αλέξανδρος για τη σημαντικότητα της οργάνωσης καθώς και την ανάγκη εποπτείας και γνώσης των πάντων ώστε να γνωρίζει ποιο είναι το βέλτιστο για το κράτος του αλλά και το στράτευμά του.
Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης θα δίδαξε στον Αλέξανδρο την αρετή –υπό την διανοητική και την ηθική της έννοια, όπως ο ίδιος την όρισε. Επίσης, τη ρητορική, την έρευνα και την επιστημονική οργάνωση, εξασκώντας τον παράλληλα στην παρατηρητικότητα.
Παράλληλα, του ενέπνευσε την αγάπη προς τις τέχνες, την ποίηση και τον ελληνικό πολιτισμό. Όμως πέραν αυτών, τον εμπλούτισε με επιστημονικές γνώσεις στους τομείς των μαθηματικών, της φυσικής, της γεωγραφίας, της κοσμολογίας, της βιολογίας. Ακόμα και με γνώσεις και ιδέες για ζητήματα που σήμερα θα τα εντάσσαμε στον χώρο της γεωπολιτικής.
Ο πλούτος των επιστημονικών γνώσεων, οι αρετές -ηθικές και διανοητικές- και φυσικά η λογική που διδάχθηκε από τον φιλόσοφο, είχαν ευεργετική επίδραση επί του Αλεξάνδρου αφού τον εφοδίασαν με την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα ζητήματα σε όλο το εύρος τους, να αναλύει και να συνθέτει καταστάσεις και να λαμβάνει επιτυχημένες αποφάσεις.
Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλές περιπτώσεις της ζωής και της δράσης του Αλεξάνδρου, από τις οποίες διαφαίνεται ή αποδεικνύεται η αριστοτέλεια επιρροή. Θα αναφέρω ενδεικτικά κάποιες:
1. Ο Αριστοτέλης ενεφύσησε στον μετέπειτα στρατηλάτη μία βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και της μάθησης γενικά, όπως αυτό φάνηκε επανειλημμένως στα χρόνια που ακολούθησαν, κυρίως κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Ο Πλούταρχος γράφει στο έργο του Βίοι Παράλληλοι, ότι ο ζήλος και ο πόθος για τη φιλοσοφία, που από την αρχή εμφυτεύθηκε μέσα του, δεν τον εγκατέλειψαν ποτέ. Όλα αυτά βεβαίως, δημιούργησαν τη βάση της μετέπειτα διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, στη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής, με όλες τις ευεργετικές συνέπειες που είχε αυτό σε πολλά πεδία.
2. Ο Αλέξανδρος εφήρμοσε μία στρατηγική προβολής πολιτισμικής ισχύος, με εξαιρετική επιτυχία. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, μέσα από την προβολή, τη διάδοση, και συχνά την επιβολή πολιτισμικών στοιχείων, επεδίωξε, εκτός των άλλων, την απόκτηση γοήτρου και επιρροής έναντι των κατακτημένων λαών. Αυτή η στρατηγική δεν προέκυψε βεβαίως ως μία σκέψη ή σχέδιο δράσης κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Πρέπει να είχε προετοιμαστεί με συστηματική επιμέλεια. Αυτό μαρτυρεί η οργάνωση μιας τεράστιας ακολουθίας πάσης φύσεως επιστημόνων, φιλοσόφων, ιστορικών, γεωγράφων, αρχιτεκτόνων, βοτανολόγων, ιατρών, καλλιτεχνών, οι οποίοι αναλάμβαναν συγκεκριμένο έργο στις περιοχές που καταλαμβάνονταν.
Όταν ο Αλέξανδρος εξημέρωνε την Ασία, γράφει ο Πλούταρχος, ο Όμηρος διαβαζόταν απ’ όλους, και τα παιδιά των Περσών, των Σουσιανών και των Γεδρωσιών τραγουδούσαν τις τραγωδίες του Ευριπίδη και του Σοφοκλή (…) η Βακτριανή και ο Καύκασος εξαιτίας του Αλεξάνδρου τους θεούς των Ελλήνων προσκύνησαν.
Στην πράξη ο Αλέξανδρος εφήρμοσε αυτό που στη σύγχρονη θεωρια των διεθνών σχέσεων και τη στρατηγική αποκαλείται «ήπια ισχύς» (“soft power”) κάνοντας έναν ευφυή συνδυασμό «σκληρής» και «ήπιας» ισχύος, ο οποίος οδηγούσε στην εφαρμογή μιας στρατηγικής «έξυπνης» ισχύος (“smart power”). Όμως, τέτοιου είδους στρατηγικές επιλογές προϋποθέτουν έναν ηγέτη με παιδεία, πλούσιο υπόβαθρο γνώσεων και ικανότητα λογικών συλλογισμών, ανάλυσης των δεδομένων και λήψης ταχέων και επιτυχημένων αποφάσεων. Αυτή την παιδεία και τον πλούτο των γνώσεων που του εξασφάλισε η διδαχή του Αριστοτέλη.
3. Ένας σύγχρονος Αμερικανός, ο Archer Jones, που εξετάζει τη στρατιωτική στρατηγική μέσα από την μελέτη της στρατιωτικής ιστορίας, αναφέρεται στην περί των τεσσάρων αιτίων θεωρία του Αριστοτέλη, υποστηρίζοντας ότι αυτή μπορεί να έχει εφαρμογή, ως αναλυτικό εργαλείο, και στη στρατηγική σκέψη. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι πρόκειται για ένα εργαλείο αναλυτικής και μεθοδικής σκέψης που σίγουρα θα ενδιέφερε τον Αλέξανδρο και θα τον βοήθησε στην ανάλυση των ζητημάτων διοίκησης και οργάνωσης, ακόμη και των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Άλλωστε, το σύνολο των διδαχών του Σταγιρίτη συνέτεινε στη διαμόρφωση ενός μορφωμένου στρατηλάτη, ο οποίος θα μπορούσε να λειτουργεί εντός λογικών πλαισίων, αρχών και γνώσεων.
Ο Αλέξανδρος υπήρξε ένας μεγαλοφυής στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης. Τα κατορθώματά του ήταν ασύλληπτα και έξω από τα συνήθη ανθρώπινα όρια. Ως στρατιωτικός ηγέτης διακρίθηκε σε σημείο ώστε να θαυμάζεται μέχρι σήμερα και να αποτελεί κύριο αντικείμενο σπουδής στο πεδίο της τακτικής και της στρατηγικής. Αλλά η κατανόηση της στρατηγικής και η ανάπτυξη στρατηγικής σκέψης προϋποθέτει γνώσεις γεωγραφίας, γεωμετρίας και άλλων επιστημών. Ως πολιτικός ηγέτης έβαλε τη δική του σφραγίδα διοικητικής αντίληψης, αλλά και διάδοσης πολιτισμού, απομακρυνόμενος βασικών αντιλήψεων του δασκάλου του, πρωτίστως στον τρόπο διοίκησης της αχανούς αυτοκρατορίας, η οποία φυσικά, δεν είχε καμία σχέση με την «Πόλιν» του ελλαδικού χώρου. Ο δάσκαλός του, όπως και άλλοι διανοητές στην Ελλάδα, είχαν ασχοληθεί με την πολιτική ανάλυση του στενού και κατακερματισμένου ελλαδικού χώρου, χωρίς να έχουν προβληματιστεί σχετικά με τη διοίκηση μιας αυτοκρατορίας, η οποία άλλωστε θεωρείτο «βαρβαρική». Ο μαθητής εξέφραζε μία αντίληψη οικουμενικότητας, επιδιώκοντας, να συναποτελέσουν όλοι οι άνθρωποι ένα λαό. Πρόκειται ακριβώς για το κύριο σημείο της διαφοροποίησης του μαθητή από τον δάσκαλο.
Ο Αλέξανδρος βρέθηκε αντιμέτωπος με πρωτόγνωρες καταστάσεις και διαφορετικές συνθήκες, τις οποίες δεν μπορούσε κανείς φιλόσοφος ή στοχαστής να προβλέψει. Άλλωστε, πάντοτε η θεωρητική προσέγγιση διαφέρει από την εφαρμογή στην πράξη. Αντελήφθη στην πράξη ότι, το μερικών δεκάδων χιλιάδων στράτευμά του θα οδηγείτο μονοτελειακά σε εξαφάνιση, εντός μιας απέραντης, άγνωστης και αφιλόξενης έκτασης.
Διεπίστωσε, επίσης ότι, μπορεί μεν οι λαοί αυτής της αυτοκρατορίας να στερούνταν πολιτισμού, όμως η ίδια η αυτοκρατορία διέθετε οργανωτική και διοικητική κουλτούρα, εκφράσεις της οποίας ήταν η σχετική αποκέντρωση με το σύστημα των σατραπειών, η ύπαρξη διοικητικού γραφειοκρατικού μηχανισμού, καθώς και η ύπαρξη στρατιωτικο-διοικητικής αριστοκρατίας. Συνάντησε λοιπόν ένα επίπεδο πολιτισμού, στους θεωρούμενους στην Ελλάδα ως «βαρβάρους».
Έτσι, δεν τους αντιμετώπισε ως Αριστοτέλης συνεβούλευεν αυτώ, τοις μεν Έλλησιν ηγεμονικώς τοις δε βαρβάροις δεσποτικώς χρώμενος, πέτυχε όμως με τον δικό του τρόπο, και πολλές μάχες να αποφύγει και στάσεων υπούλων την ηγεμονίαν (Πλούταρχος). Ενήργησε λοιπόν αντιθέτως προς τις υποδείξεις του δασκάλου του, «κοινός ἥκειν θεόθεν ἁρμοστής καί διαλλακτής τῶν ὅλων νομίζων». Μεγαλοφυής καθώς ήταν, αντιλήφθηκε την πραγματικότητα και προσάρμοσε τις διοικητικές του μεθόδους στα νέα αντικειμενικά και πολιτισμικά δεδομένα της αυτοκρατορίας.,
Τέτοιο άλμα υπέρβασης του δασκάλου σίγουρα απαιτούσε πλούτο γνώσεων, γενικές ικανότητες, αρετές, όλα αυτά που ο ίδιος ο δάσκαλος είχε αναπτύξει με τη διδαχή του. Τα οποία, βεβαίως, καλλιεργήθηκαν και αναπτύχθηκαν περαιτέρω, χάρη στην ευφυία που διέθετε ο μαθητής, ώστε να αναπτύξει ικανότητα πρόσληψης των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, προσαρμογής, αυτοκαθορισμού και οικοδόμησης του εαυτού του – της δικής του αυτοτελούς προσωπικότητας.
Δεν βλέπουμε άραγε ότι στη βάση αυτών των πνευματικών και οργανωτικών επιδόσεων βρίσκεται η συστηματικότητα, η ανάλυση και η σύνθεση που ο μέγας φιλόσοφος διατυπώνει στο Όργανον; Δεν διακρίνουμε εκφράσεις της αριστοτέλειας ηθικής διδασκαλίας; Αλλά προπάντων, δεν είναι εμφανής η εικόνα ενός μορφωμένου ηγεμόνα; Ηγεμόνα με επιστημονική υποδομή σε πολλά πεδία, που του έδιναν τη δυνατότητα αντίληψης της πραγματικότητας, των δεδομένων και των πλαισίων εντός των οποίων όφειλε να δράσει!
Αναμφιβόλως, ο Αλέξανδρος κινήθηκε κυρίως επί των αντιλήψεων του δασκάλου του, ως προς την εν γένει συμπεριφορά και τον τρόπο αντιμετώπισης των διαφόρων καταστάσεων που συναντούσε. Μπορεί η οργάνωση και διοίκηση της αυτοκρατορίας που δημιούργησε να είχε τον προσωπικό του -«αλεξάνδρειο»- χαρακτήρα, μακράν των περί της «Πόλεως» ιδεών του Αριστοτέλη, όμως παντού στη συμπεριφορά του και στον τρόπο που λειτούργησε μπορούμε να διακρίνουμε τα ίχνη της αριστοτέλειας επιρροής.
Τον ηγέτη που πραγματοποίησε αυτή τη μεγάλη τομή στην παγκόσμια ιστορία, δίδαξε, μόρφωσε και διέπλασσε ο Αριστοτέλης. Αυτός δημιούργησε έναν φιλομαθή ηγεμόνα, ο οποίος από την αρχή «πρὸς φιλοσοφίαν ἐμπεφυκὼς καὶ συντεθραμμένος», συνέχισε να σκέπτεται και να λειτουργεί συμφώνως προς τις φιλοσοφικές ιδέες και αντιλήψεις που του ενεφύσησε ο δάσκαλός του. Ο Αριστοτέλης διέπλασσε κατ’ ουσίαν έναν φορέα του ελληνικού πολιτισμού.
Η φιλοσοφία λοιπόν με την οποία τον εφοδίασε ο δάσκαλός του ήταν το ουσιώδες στοιχείο μέσω του οποίου εμπλουτίστηκε ο χαρακτήρας του Αλεξάνδρου με τις «μεγαλύτερες και καλύτερες προϋποθέσεις» για την υλοποίηση της εκστρατείας του.
Στη νέα εποχή που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος, η σφραγίδα του Σταγιρίτη υπάρχει παντού, είναι ευδιάκριτη. Τούτο είναι μάλλον ευνόητο αφού οι ιδέες του και οι επιστημονικές του γνώσεις, που μέσα από την διδασκαλία του μεταβιβάστηκαν στον έφηβο τότε Αλέξανδρο, αποτέλεσαν το πνευματικό υπόβαθρο της προσωπικότητάς του και του ενεφύσησαν, όπως ήδη αναφέρθηκε, βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και του πνεύματος.
«Ο “γιγάντειος νους”, ο κορυφαίος διανοητής και μέγιστος των φιλοσόφων δίδαξε και μόρφωσε τον μέγιστο των στρατηγικών ηγητόρων της παγκόσμιας Ιστορίας, θεμελιώνοντας, μέσω αυτού, την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού», σημειώνει ο καθηγητής Κων. Νιάρχος, στον πρόλογο του βιβλίου μου, που ανέφερα στην αρχή.
Πηγή: ιστοσελίδα Ιωάννη Παρίση
