Το σονέτο είναι ένα ποιητικό είδος που ακολουθεί μία σταθερή στιχουργική μορφή. Αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό συχνά αποκαλείται και δεκατετράστιχο. Εμφανίστηκε στην Ιταλία τον 13ο αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Διακρίνονται δύο βασικές μορφές σονέτων: το ιταλικό και το αγγλικό. Το ιταλικό σονέτο, που είναι και το πιο καθιερωμένο, αποτελείται από δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές, ενώ το αγγλικό από τρεις τετράστιχες και ένα καταληκτικό δίστιχο.
Το ιταλικό σονέτο αποτελείται από ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους οργανωμένους σε δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (οκτάβα - 2 τετράστιχα) που περιγράφει το πρόβλημα ακολουθείται από ένα εξάστιχο μέρος (2 τρίστιχα) που δίνει τη λύση[1]. Τυπικά, ο ένατος στίχος δημιουργεί μια αλλαγή ή volta που σηματοδοτεί το πέρασμα από την πρόταση στη λύση. Ακόμη και σε σονέτα που δεν ακολουθούν αυστηρά αυτή τη μορφή προβλήματος/λύσης, στον ένατο στίχο σημειώνεται μια αλλαγή στον τόνο, τη διάθεση ή το ύφος του ποιήματος.
Ως προς την ομοιοκαταληξία, στα τετράστιχα αρχικά εμφανίστηκε η πλεχτή (ΑΒΑΒ ΑΒΑΒ)[i] - rime incatenate, αλλά τελικά επικράτησε η σταυρωτή (ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ) - rime incrociate. Στα τρίστιχα η ομοιοκαταληξία παρουσιάζει ποικίλους συνδυασμούς: ΓΔΓ ΔΓΔ, ΓΔΕ ΓΔΕ, ΓΓΔ ΕΕΔ. Η μεγαλύτερη ποικιλία στην ομοιοκαταληξία των δύο τρίστιχων ίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτά, είναι αναγκαία περισσότερη ελευθερία για την παρουσίαση της λύσης.[1]
Ακολουθεί το σονέτο Πατρίδα[2] του Λορέντζου Μαβίλη με ομοιοκαταληξία τύπου ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ ΓΔΕ ΓΔΕ:
Πάλε ξυπνάει της άνοιξης τ’ αγέρι
στην πλάση μυστικής αγάπης γλύκα,
σα νύφ’ η γη, πόχει άμετρα άνθη προίκα
λάμπει ενώ σβηέται της αυγής τ’ αστέρι.
Πεταλούδες πετούν ταίρι με ταίρι,
εδώ βουίζει μέλισσα, εκεί σφήκα.
Τη φύση στην καλή της ώρα εβρήκα,
λαχταρίζει η ζωή σ’ όλα τα μέρη.
Κάθε μοσκοβολιά και κάθε χρώμα,
κάθε πουλιού κελάηδημα ξυπνάει
πόθο στα φυλλοκάρδια μου κι ελπίδα
να σου ξαναφιλήσω τ’ άγιο χώμα,
να ξαναϊδώ και το δικό σου Μάη,
όμορφή μου, καλή, γλυκιά πατρίδα.
Το ιταλικό σονέτο αποτελείται από ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους οργανωμένους σε δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (οκτάβα - 2 τετράστιχα) που περιγράφει το πρόβλημα ακολουθείται από ένα εξάστιχο μέρος (2 τρίστιχα) που δίνει τη λύση[1]. Τυπικά, ο ένατος στίχος δημιουργεί μια αλλαγή ή volta που σηματοδοτεί το πέρασμα από την πρόταση στη λύση. Ακόμη και σε σονέτα που δεν ακολουθούν αυστηρά αυτή τη μορφή προβλήματος/λύσης, στον ένατο στίχο σημειώνεται μια αλλαγή στον τόνο, τη διάθεση ή το ύφος του ποιήματος.
Ως προς την ομοιοκαταληξία, στα τετράστιχα αρχικά εμφανίστηκε η πλεχτή (ΑΒΑΒ ΑΒΑΒ)[i] - rime incatenate, αλλά τελικά επικράτησε η σταυρωτή (ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ) - rime incrociate. Στα τρίστιχα η ομοιοκαταληξία παρουσιάζει ποικίλους συνδυασμούς: ΓΔΓ ΔΓΔ, ΓΔΕ ΓΔΕ, ΓΓΔ ΕΕΔ. Η μεγαλύτερη ποικιλία στην ομοιοκαταληξία των δύο τρίστιχων ίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτά, είναι αναγκαία περισσότερη ελευθερία για την παρουσίαση της λύσης.[1]
Ακολουθεί το σονέτο Πατρίδα[2] του Λορέντζου Μαβίλη με ομοιοκαταληξία τύπου ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ ΓΔΕ ΓΔΕ:
Πάλε ξυπνάει της άνοιξης τ’ αγέρι
στην πλάση μυστικής αγάπης γλύκα,
σα νύφ’ η γη, πόχει άμετρα άνθη προίκα
λάμπει ενώ σβηέται της αυγής τ’ αστέρι.
Πεταλούδες πετούν ταίρι με ταίρι,
εδώ βουίζει μέλισσα, εκεί σφήκα.
Τη φύση στην καλή της ώρα εβρήκα,
λαχταρίζει η ζωή σ’ όλα τα μέρη.
Κάθε μοσκοβολιά και κάθε χρώμα,
κάθε πουλιού κελάηδημα ξυπνάει
πόθο στα φυλλοκάρδια μου κι ελπίδα
να σου ξαναφιλήσω τ’ άγιο χώμα,
να ξαναϊδώ και το δικό σου Μάη,
όμορφή μου, καλή, γλυκιά πατρίδα.
Το αγγλικό σονέτο
Το αγγλικό σονέτο χρησιμοποιεί τον ιαμβικό πεντάμετρο στίχο και έχει τη μορφή τριών τετράστιχων και ενός δίστιχου και ως προς την ομοιοκαταληξία διακρίνεται σε δύο υποείδη, το σαιξπηρικό και το σπενσεριανό.
Το αγγλικό σονέτο χρησιμοποιεί τον ιαμβικό πεντάμετρο στίχο και έχει τη μορφή τριών τετράστιχων και ενός δίστιχου και ως προς την ομοιοκαταληξία διακρίνεται σε δύο υποείδη, το σαιξπηρικό και το σπενσεριανό.
Το σαιξπηρικό σονέτοΤο σαιξπηρικό σονέτο πήρε το όνομα απο τον Σαίξπηρ, που ήταν ο σημαντικότερος ποιητής που χρησιμοποίησε αυτόν τον τύπο. Η ομοιοκαταληξία του σαιξπηρικού σονέτου παρουσιάζει τη μορφή ΑΒΑΒ ΓΔΓΔ ΕΖΕΖ ΗΗ:[3]Sonnet 116 (Ουίλλιαμ Σαίξπηρ)
Η κατά Χειμερινούς Κολυμβητές απόδοση του σονέτου 116 (παραδόξως γραμμένο στο CD ως σονέτο 114, αλλά είναι το 116...) σε μια ελληνική απόδοση του Βασίλη Ρώτα.
Let me not to the marriage of true minds
Admit impediments. Love is not love
Which alters when it alteration finds,
Or bends with the remover to remove:
O no! it is an ever-fixed mark
That looks on tempests and is never shaken;
It is the star to every wandering bark,
Whose worth's unknown, although his height be taken.
Love's not Time's fool, though rosy lips and cheeks
Within his bending sickle's compass come:
Love alters not with his brief hours and weeks,
But bears it out even to the edge of doom.
If this be error and upon me proved,
I never writ, nor no man ever loved.
(Κανένα εμπόδιο να ενωθούν καρδιές πιστές
Εγώ δε δέχομαι. Δεν είναι αγάπη η αγάπη
που αλλάζει μ' όλες του καιρού τις αλλαγές
και ξεστρατάει σε κάθε σκούντημα σαν τόπι
Όχι, είναι ένα σημάδι αιώνια σταθερό
που απαρασάλευτο τις μπόρες αντικρύζει
του ναύτη τ' άστρο, που κι αν έχει μετρημό
πόσο μακριά είναι, δε μετριέται πόσο αξίζει
Δεν είν' η αγάπη παίγνιο του καιρού
που αυτός θερίζει ροδομάγουλα και χείλια
η αγάπη δεν πηγαίνει μ' ώρες και με μίλια
γιατί θα βρει την άκρη πάντα και παντού.
Αν τούτο ειν' πλάνη κι αποδείχνεται σε με
ούτ' έγραψα, ούτε αγάπησε άνθρωπος ποτέ.)
Σ.Σ. Διάβαζα εδώ κάτι ορθογραφικά σχόλια και κατάλαβα (ή καλύτερα θυμήθηκα) ότι ανήκω στη μειονότητα που γράφει «παραδοσιακά» διάφορες λέξεις διότι έτσι τις θυμάται ή τις έμαθε ή έτσι νομίζει τέλος πάντων. Δε φτάνει που μου τη λένε κάθε τόσο για το «βράδυ» που είναι μάλλον «βράδι» ή μπορεί το ανάποδο (τα έχω μπλέξει οριστικά όπως αντιλαμβάνεστε), έχω και την εμμονή με τα τραίνα (και όχι τρένα), δεν πίνω ποτέ μπίρα (αλλά καμμιά φορά ομολογουμένως μπύρα) και φυσικά προτιμώ αναφανδόν τον Σαίξπηρ από τον Σέξπιρ.
Βέβαια για να λέμε του στραβού το δίκιο, τον έχω περιλάβει το βάρδο εδώ και παράλληλα έχω εκφράσει το σκεπτικισμό μου για τις μεταφραστικές επιλογές του Ρώτα, αλλά όπως λένε και μερικοί μνημονιακοί φίλοι μου εσχάτως «εσύ τι προτείνεις;». Προφανώς μετά από αυτό το συντριπτικό επιχείρημα δεν έχω παρά να καταπιώ την κατά Ρώτα απόδοση και να πω κι ένα τραγούδι (ή εν προκειμένω να βάλω το Μπακιρτζή να το πει, που μας έμπλεξε με τα σονέτα ευθύς εξαρχής).
Περιέργως το σονέτο αυτό είναι διαφορετικού τύπου από αυτά που μαθαίναμε στο σχολείο (κάτι του Λορέντζου Μαβίλη αν θυμάμαι καλά) αλλά μικρή σημασία έχει βέβαια αυτό. Του ναύτη τ' άστρο είναι που έχει σημασία, κυρίως.
Για το αιώνια και το απαρασάλευτα δεν ξέρω, αλλά του ναύτη τ' άστρο στ' αλήθεια δε μετριέται πόσο αξίζει. Κι ας ελπίσουμε να βρίσκεται η άκρη, πότε πότε.
Η κατά Χειμερινούς Κολυμβητές απόδοση του σονέτου 116 (παραδόξως γραμμένο στο CD ως σονέτο 114, αλλά είναι το 116...) σε μια ελληνική απόδοση του Βασίλη Ρώτα.
Let me not to the marriage of true minds
Admit impediments. Love is not love
Which alters when it alteration finds,
Or bends with the remover to remove:
O no! it is an ever-fixed mark
That looks on tempests and is never shaken;
It is the star to every wandering bark,
Whose worth's unknown, although his height be taken.
Love's not Time's fool, though rosy lips and cheeks
Within his bending sickle's compass come:
Love alters not with his brief hours and weeks,
But bears it out even to the edge of doom.
If this be error and upon me proved,
I never writ, nor no man ever loved.
(Κανένα εμπόδιο να ενωθούν καρδιές πιστές
Εγώ δε δέχομαι. Δεν είναι αγάπη η αγάπη
που αλλάζει μ' όλες του καιρού τις αλλαγές
και ξεστρατάει σε κάθε σκούντημα σαν τόπι
Όχι, είναι ένα σημάδι αιώνια σταθερό
που απαρασάλευτο τις μπόρες αντικρύζει
του ναύτη τ' άστρο, που κι αν έχει μετρημό
πόσο μακριά είναι, δε μετριέται πόσο αξίζει
Δεν είν' η αγάπη παίγνιο του καιρού
που αυτός θερίζει ροδομάγουλα και χείλια
η αγάπη δεν πηγαίνει μ' ώρες και με μίλια
γιατί θα βρει την άκρη πάντα και παντού.
Αν τούτο ειν' πλάνη κι αποδείχνεται σε με
ούτ' έγραψα, ούτε αγάπησε άνθρωπος ποτέ.)
Σ.Σ. Διάβαζα εδώ κάτι ορθογραφικά σχόλια και κατάλαβα (ή καλύτερα θυμήθηκα) ότι ανήκω στη μειονότητα που γράφει «παραδοσιακά» διάφορες λέξεις διότι έτσι τις θυμάται ή τις έμαθε ή έτσι νομίζει τέλος πάντων. Δε φτάνει που μου τη λένε κάθε τόσο για το «βράδυ» που είναι μάλλον «βράδι» ή μπορεί το ανάποδο (τα έχω μπλέξει οριστικά όπως αντιλαμβάνεστε), έχω και την εμμονή με τα τραίνα (και όχι τρένα), δεν πίνω ποτέ μπίρα (αλλά καμμιά φορά ομολογουμένως μπύρα) και φυσικά προτιμώ αναφανδόν τον Σαίξπηρ από τον Σέξπιρ.
Βέβαια για να λέμε του στραβού το δίκιο, τον έχω περιλάβει το βάρδο εδώ και παράλληλα έχω εκφράσει το σκεπτικισμό μου για τις μεταφραστικές επιλογές του Ρώτα, αλλά όπως λένε και μερικοί μνημονιακοί φίλοι μου εσχάτως «εσύ τι προτείνεις;». Προφανώς μετά από αυτό το συντριπτικό επιχείρημα δεν έχω παρά να καταπιώ την κατά Ρώτα απόδοση και να πω κι ένα τραγούδι (ή εν προκειμένω να βάλω το Μπακιρτζή να το πει, που μας έμπλεξε με τα σονέτα ευθύς εξαρχής).
Περιέργως το σονέτο αυτό είναι διαφορετικού τύπου από αυτά που μαθαίναμε στο σχολείο (κάτι του Λορέντζου Μαβίλη αν θυμάμαι καλά) αλλά μικρή σημασία έχει βέβαια αυτό. Του ναύτη τ' άστρο είναι που έχει σημασία, κυρίως.
Για το αιώνια και το απαρασάλευτα δεν ξέρω, αλλά του ναύτη τ' άστρο στ' αλήθεια δε μετριέται πόσο αξίζει. Κι ας ελπίσουμε να βρίσκεται η άκρη, πότε πότε.
Πηγές: http://rovithe.blogspot.com/2012/11/116.html
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BF%CE%BD%CE%AD%CF%84%CE%BF
