Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2016

Ηλίας Κεφάλας, Ποίηση ή Ηθική;

Το Σάββατο 19-11-2016 έλαβε χώρα η ημερίδα του περιοδικού ΔΕΚΑΤΑ του Ντίνου Σιώτη με θέμα "Ποίηση και ηθικές αξίες" με 20 ομιλητές. Χώρος η Στοά του Βιβλίου της Αθήνας. Για τους πολλούς φίλους που ζήτησαν το κείμενο της εισήγησής μου το αναρτώ εδώ για να το πάρουν προς πάσαν χρήσιν.
Ηλίας Κεφάλας

ΠΟΙΗΣΗ Ἢ ΗΘΙΚΗ;

Τὸ ἐρώτημα τοῦ τίτλου ἐκφράζει μιὰ γενικῆς φύσεως ἀπορία καὶ ἕναν προβληματισμὸ δεοντολογικῆς ὑφῆς. Ναὶ στὴν ποίηση, ἀνεξαρτήτως τῶν δεσμεύσεων τῆς ἠθικῆς ἤ ναὶ στὴν ἠθική, ἀνεξαρτήτως τῶν βλέψεων τῆς ποιητικῆς τέχνης; Στὸ δέον, φυσικά, τοῦ ζητήματος δὲν ἐμφιλοχωρεῖ καμία ταλάντευση. Ἀπερίφραστα ἐπιλέγουμε τὴν ἠθικὴ ὡς ἔννοια καὶ ὡς ἀρχή, ποὺ πρέπει νὰ διέπει ἐν γένει τὴ ζωή μας καὶ νὰ σφραγίζει κάθε συμπεριφορὰ στὴν καθημερινότητά μας. Ὡστόσο, συνεχίζει καὶ ἐπιμένει τὸ ἐρώτημα, ἡ ἠθικὴ τοῦ ἀτόμου πρέπει νὰ μεταφέρεται στὰ ἔργα τέχνης του; Πρέπει νὰ τὰ ἐπηρεάζει; Τὸ ναὶ κι ἐδῶ εἶναι μιὰ εὔκολη ὑπόθεση. Ἀλλά, τὸ ἐρώτημα ξαναβγαίνει ἀπὸ διπλανὸ δρόμο. Εἶναι ἀναγκαῖο αὐτὸ νὰ συμβαίνει; μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἄν δὲν συμβεῖ, ἡ τέχνη θὰ ἔχει πρόβλημα; Ἐδῶ ἀρχίζουν οἱ διάφορες σκέψεις μὲ ἀναφορὰ βέβαια σὲ συγκεκριμένες στάσεις τοῦ κοινοῦ μας βίου.
Πρὶν πᾶμε ὅμως παρακάτω θὰ πρέπει νὰ δώσουμε κάποιους ὁρισμούς, οἱ ὁποῖοι ὡς ἕνα βαθμὸ θὰ εἶναι καὶ περιορισμοὶ στὴν ἀνάπτυξη τοῦ θέματός μας. Κατ᾽ ἀρχὰς τὶ εἶναι ἡ ποίηση καὶ τὶ εἶναι ἡ ἠθική;
Γιὰ τὴν ποίηση ὑπάρχουν τόσοι πολλοὶ ὁρισμοί, ποὺ εἶναι σὰν νὰ μὴν ὑπάρχει κανένας. Ἡ ποίηση, δηλαδή, δὲν ὁρίζεται, ἐπειδὴ δὲν περιορίζεται, ἑπομένως εἶναι τὰ πάντα, ἀκόμα καὶ ἠθική, χωρὶς αὐτὸ νὰ εἶναι καὶ τὸ ἀπαραίτητο γνώρισμά της. Κι ἀμέσως ἕνα παρεπόμενο ἐρώτημα:
Ποῦ πρέπει νὰ εἶναι ἠθικὸς ὁ ποιητής; μέσα στὸ ποίημα ἤ μέσα στὸν κόσμο; Γιὰ τὸ δέον τῆς ἀπάντησης, βέβαια, δὲν χρειάζεται σπουδαῖος προβληματισμός. Ὁ κόσμος προηγεῖται σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις. Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ ποίημα δὲν εἶναι κόσμος; Ἤ, ὁ κόσμος δὲν ὑπεισέρχεται μέσα στὸ ποίημα; Ὅμως ἐπιτρέψτε μιὰ μικρὴ διακοπὴ στὶς περὶ ποιήσεως προβληματικές. Πᾶμε γιὰ λίγο στὴν ἠθική.
Ἡ ἠθικὴ ὡς ὅρος κατάγεται ἀπὸ τὴν φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλη: ἔθος, ἦθος, ἠθικὴ ὀνόμαζε τὸν τρόπο, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἐκφράζονται αὐτοὶ ποὺ πράττουν, γι᾽ αὐτὸ καὶ τὴν «ἠθική» του ὡς ἐπιστήμη τὴν ὀνόμαζε «πρακτικὴ φιλοσοφία», μὲ τὴν ἀντίληψη ὅτι οἱ συνειδητὲς πράξεις ἐπηρεάζουν τὸν πράττοντα καὶ τοὺς ἄλλους. Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ ὁ Ἡράκλειτος, λίγο πιὸ μπροστά, ἤθελε τὸ ἦθος ὡς σταθερὸ τρόπο ἔκφρασης τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῶ ὁ Κικέρων ἀργότερα εἰσήγαγε τὸν ὄρο «ἠθικὴ φιλοσοφία» στὴ Δύση μὲ τὸ ἴδιο περιεχόμενο. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα οἱ μετέπειτα φιλόσοφοι δὲν εἶπαν τίποτα περισσότερο, πέρα ἀπὸ τὸ νὰ ἀποσαφηνίζουν κάθε φορὰ τὰ Ἀριστοτελικὰ λεχθέντα μὲ τὸν δικό τους ἐπίκαιρο τρόπο. Ὁ Ιμάνουελ Κάντ, γιὰ παράδειγμα, εἶπε ὅτι ἡ ἠθικὴ ἐξετάζει τὸ ἐρώτημα «Πῶς πρέπει νὰ ζοῦμε;» ὑπὸ τὸ πνεῦμα ὅτι ὅλοι πιστεύουμε ὅτι θὰ πρέπει νὰ ἐνστερνιζόμαστε ἐκεῖνες τὶς ἀρχές, ποὺ θὰ θέλαμε νὰ ἔχουν παγκόσμια ἐφαρμογή.
Ἄν φύγουμε τώρα ἀπὸ τοὺς φιλοσόφους καὶ πᾶμε πάλι στὰ δικά μας χωράφια, δηλαδὴ στὴν ποίηση καὶ τοὺς ποιητές, θὰ δοῦμε ὅτι τὰ πράγματα ἀλλάζουν ποικιλότροπα. Οἱ ποιητὲς ὡς δημόσιοι κατήγοροι, ὅπως εἶναι ἡ φυσική τους θέση, προχωροῦν στὴν κριτικὴ στάση ἀπέναντι τῆς ἀπρεποῦς ἤ τῆς ἀνήθικης ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς, ἐπικρίνοντας, στηλιτεύοντας ἤ ἁπλῶς εἰρωνευόμενοι πρόσωπα καὶ καταστάσεις. Μιλᾶμε γιὰ ποιητὲς ποὺ ἀκοῦν τὴ φωνὴ τῆς ἀνθρώπινης συνείδησης καὶ ποὺ τολμοῦν νὰ μιλοῦν καὶ ὄχι νὰ ἀδιαφοροῦν ἤ νὰ σιωποῦν. Ὁ ἐλευθερόφρων Ἀρθοῦρος Ρεμπὼ χαρακτήρισε τὴν ἠθικὴ ὡς «ἀδυναμία τοῦ ἐγκεφάλου», ἐνῶ ὁ Ὄσκαρ Οὐάιλντ κατέδειξε τὴν ἠθικὴ ὡς τὸ «καλύτερο καταφύγιο τῶν ἀνθρώπων ποὺ δὲν ἀντιλαμβάνονται τὸ ὡραῖο». Ἐδῶ ἡ τέχνη προηγεῖται τῆς ἠθικῆς, ἀδιαφορώντας γιὰ τὴν θετικὴ ἤ ἀρνητικὴ παρουσία της. Οἱ δύο κορυφαῖες καὶ σπάνιες αὐτὲς πνευματικὲς φυσιογνωμίες πιστεύω πὼς ἤθελαν νὰ ποῦν ὅτι ἡ τέχνη εἶναι ἀνεξάρτητη καὶ ὅτι ἔχει τὰ δικά της μέτρα καὶ σταθμά, χωρὶς νὰ ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν δημιουργό της. Κι ἕνας κακὸς ἄνθρωπος, μὲ λίγα λόγια, μπορεῖ νὰ κάνει ὄμορφη τέχνη.
Τὰ ἐρωτήματα ὅμως γύρω ἀπὸ τὴν χρηστὴ ἐφαρμογὴ τῶν ἀρχῶν τῆς ἠθικῆς καὶ γύρω ἀπὸ τὴν παρεπόμενη ἐπενέργεια αὐτῶν πάνω στὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἀνεξαρτησία τῆς τέχνης ἐπανέρχονται δριμύτερα καὶ μάλιστα πολλαπλασιάζονται. Ἐπικεντρωνόμαστε στὴν ποίηση καὶ εἶναι τὸ ἴδιο σὰν νὰ μιλᾶμε γιὰ ὅλες τὶς τέχνες.
Εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχει ἡ ποίηση ἠθική, δηλαδὴ νὰ ἀπαιτεῖς ἀπὸ αὐτὴν καὶ τὸν δημιουργό της νὰ εἶναι ἀποτέλεσμα ἤ ἀπόρροια μιᾶς ἠθικῆς πράξης ἤ ἔννοιας; Μᾶλλον ὄχι. Ἐπειδὴ ἡ ποίηση ὡς τεχνικὸ ἀποτέλεσμα μπορεῖ νὰ εἶναι ἠθικὸ συνακολούθημα, μπορεῖ καὶ νὰ μὴν εἶναι. Ἡ μούσα της δὲν ὑπολογίζει κανένα, οὔτε δίνει λογαριασμὸ σὲ κανέναν. Ἀπὸ τὸν δημιουργό της, ὅμως, ὁ ὁποῖος εἶναι ἕνας ἄνθρωπος ἀνωτέρου πνευματικοῦ ἐπιπέδου (τουλάχιστον σήμερα), ἀπαιτεῖς καὶ τὴν ἠθική του ἀκεραιότητα, ἡ ὁποία πρέπει νὰ ἐνυπάρχει στὸν χαρακτήρα του καὶ νὰ ἀντανακλᾶται μέσα στὸ λογοτεχνικὸ ἔργο. Ἐδῶ ὑπάρχει μιὰ ἰδιομορφία. Ὅσο τὸ ἔργο βρίσκεται πολὺ κοντὰ στὸν δημιουργό του, ὅσο κατευθύνεται, δηλαδή, ἀκόμα ἀπὸ τὸν πλάστη του, λόγω χρονικῆς καὶ χωρικῆς ἐγγύτητας, τότε ὁ ἠθικὸς χαρακτήρας τοῦ ἔργου εἶναι σχεδὸν ἀναπόσπαστος ἀπὸ αὐτὸν τοῦ δημιουργοῦ. Ὅταν ἡ ἐγγύτητα χάνεται, δηλαδὴ ὅταν ὁ δημιουργὸς ἀνήκει χρονικὰ στὸ ἀπομακρυσμένο παρελθόν, τότε καὶ ὁ ἀποδέκτης του –ὁ θεατὴς, ὁ ἀναγνώστης– σχεδὸν τὸν ξεχνάει καὶ μένει μόνο στὴ διάσταση του ἔργου.
Τὸ ἔργο ἀπὸ μόνο του μπορεῖ ἐνδεχομένως νὰ εἶναι οὐδέτερο ἤ ἀδιάφορο, δηλαδὴ νὰ μὴν προβάλλει ἠθικὸ γνώρισμα. Ἡ ἠθική, ὅμως, τοῦ δημιουργοῦ, ὅταν εἶναι γνωστή, τὸ φθάνει καὶ τὸ ἐπηρεάζει.
Ὁ Μωρὶς Μπλανσό ἔχει διαφορετικὴ ἄποψη. Ὅταν τὸ ἔργο φύγει ἀπὸ τὰ χέρια τοῦ δημιουργοῦ, λέει, γίνεται ἀμέσως ἀνεξάρτητο καὶ συνεχίζει τὸ μοναχικὸ ταξίδι του μέσα στὸν κόσμο. Προσωπικὰ πιστεύω ὅτι σὲ ζητήματα ἠθικῆς φύσεως ἡ ἐγγύτητα καλλιτέχνη καὶ καλλιτεχνήματος παίζει ἄμεσο ρόλο στὴν ἀνεπιφύλακτη ἀποδοχὴ ἑνός ἔργου. Ὅταν μοῦ ἀρέσει ἕνα ποίημα π.χ. τοῦ χαμένου μέσα στὸν χρόνο Ἀνακρέοντα, δὲν θὰ ἀπασχοληθῶ ποτὲ μὲ τὸ τί ἦταν ἠθικὰ καὶ πῶς διῆγε τὸν βίο του ὁ ποιητής. Θὰ ἐμμείνω μόνο στὴν ὀμορφιὰ τοῦ ποιήματος καὶ θὰ τὸ ἀπολαύσω ἀνεπιφύλακτα. Ἀντιθέτως σήμερα, ἄν καὶ ἡ ἐγγύτητα τείνει νὰ χαθεῖ κι ἐδῶ, δὲν μπορῶ ἀνεπηρέαστα νὰ ἀπολαύσω τὰ θαυμάσια ἐπιτεύγματα τοῦ Ἔζρα Πάουντ, ἐπειδὴ ἡ φρέσκια μνήμη ὅτι ὑπηρέτησε τὸν Ναζισμό, γίνεται ἕνα ἀγκάθι μέσα μου, ποὺ δὲν μοῦ ἐπιτρέπει, παρ᾽ ὅτι θαυμάζω, νὰ ἀποδεχθῶ χωρὶς ὑποφώσκοντα ἐμπόδια τὴν ποίησή του. Τὰ ἐρωτήματα «γιατί;» ἤ «μά, πῶς εἶναι δυνατόν;» θὰ μὲ κατατρῶνε ὑπογείως κατὰ τὴν ἀνάγνωση τῶν ἐμπνευσμένων ποιημάτων του. Τὴν ἴδια ἀντίδραση προκαλεῖ καὶ ἡ περίπτωση τοῦ Γκαῖτε: ὅταν κάποτε διάβασα κάποια βιογραφικὰ σχόλια γιὰ τὸν μεγαλειώδη Γερμανὸ ποιητή, ἀπογοητεύθηκα καί, σχεδόν, ἕνας ὁλόκληρος κόσμος κατέρρευσε μέσα μου. Ἔμαθα ὅτι κρυφὸ χόμπυ τοῦ Γκαῖτε ἦταν νὰ διακορεύει νεαρὲς παρθένες. Σὲ ποιὸ σημεῖο, λοιπόν, ἀρχίζει ἡ ἀνεξαρτησία τοῦ ἔργου τέχνης καὶ δὲν ἐπωμίζεται τὴν εὐθύνη τῆς ἠθικῆς ἀναλγησίας τοῦ δημιουργοῦ; Ἐδῶ, θὰ πρέπει νὰ ἐπανέλθουμε καὶ πάλι, κατὰ τὴ γνώμη μου, στὴν ἔννοια καὶ τὴ δυναμικὴ ἐπενέργεια τῆς χωρικῆς καὶ χρονικῆς ἐγγύτητας.
Τὸ ὅτι ἡ ποιητικὴ δημιουργία πρέπει νὰ ἔχει συνέπεια ἠθικῶν ἀρχῶν εἶναι κοινὸς τόπος. Ὁ Πλάτων, ἄν καὶ ὁ ἴδιος ἦταν ἕνας ἐξαιρετικὸς ποιητής, ἐντούτοις δὲν ἤθελε τοὺς ποιητὲς στὴν Πολιτεία του. Καὶ δὲν τοὺς ἤθελε γιὰ ἠθικοὺς λόγους. Ἡ ποίηση, ἔλεγε, ἐξαπατᾶ τὸ κοινό, παρουσιάζοντας ὡς ἀληθινὰ τὰ ψεύτικα πράγματα. Στὸν ἀντίποδα τῆς κακῆς ἐπιρροῆς τῆς ποίησης βρίσκεται ἡ φιλοσοφία ποὺ στηρίζεται στὸν λόγο καὶ τὴν γνώση καὶ εἶναι ἡ πλέον κατάλληλη γιὰ τὴν ἠθικὴ διαμόρφωση τῶν νέων. Ὁ ποιητὴς κατὰ τὸν Πλάτωνα πρέπει σὰν τὸν φιλόσοφο νὰ βοηθᾶ στὴν μίμηση μόνο τῶν ὠφελίμων πραγμάτων καὶ ὁ στόχος πρέπει νὰ εἶναι μόνον ὁ ἄριστος βίος.
Οἱ ἐποχές, ὅμως, ἔχουν ἀλλάξει καὶ ἡ ποίηση ἔχει πιὸ σύνθετες ἀποστολές. Χωρὶς νὰ ἀπορρίπτονται οἱ πλατωνικὲς ὀνειροφαντασίες ἡ ποίηση πλάθει τὴν ὀμορφιά, τὴν ἀνακαλύπτει καὶ τὴν καταδεικνύει καί, μέσω αὐτῆς, ἡμερεύει καὶ γλυκαίνει τὸν κόσμο. Ὅμως ἔτσι ἀκριβῶς βλέπουν τὸν κόσμο ἀκόμα κι ἐκεῖνοι οἱ ποιητές, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι ἄξιοι τῆς ἐξιδανικευμένης ὀμορφιᾶς, οἱ ἀνήθικοι, μὲ μιὰ λέξη. Μέσα στὴν ποίηση, κατὰ ἕνα θαυμαστὸ τρόπο, καὶ οἱ κακοὶ δημιουργοὶ κρύβονται πίσω ἀπὸ εἰκόνες χρηστοήθειας καὶ ἄψογης συμπεριφορᾶς.
Ὁ πρῶτος ποιητής, ποὺ ἐμφανίστηκε στὴ χορεία τῶν καταραμένων, ὁ μαχαιροβγάλτης καὶ κλέφτης τοῦ μεσαίωνα Φρανσουὰ Βιγιόν, εἶχε μοιράσει τὴ ζωή του ἀνάμεσα στὰ πορνεῖα καὶ τὶς φυλακές. Παρ᾽ ὅλα αὐτὰ μᾶς χάρισε ἁρμονικὲς μπαλάντες ποὺ ἀκόμα καὶ σήμερα διαβάζονται μὲ κάποιο ἐνδιαφέρον. Πόσο ἐπηρεάζει ὁ χαμερπὴς βίος του τὴν ὀμορφιὰ τῶν τραγουδιῶν του; Ἀπὸ τεχνικῆς πλευρᾶς ὁπωσδήποτε καθόλου. Ἡ τέχνη εἶναι καὶ παραμένει τέχνη, ὅταν ὑπακούει στὶς δικές της εἰδικότερες παραμέτρους. Εἰδικὰ ὅταν ὁ δημιουργός της εἶναι ἕνας χαμένος μέσα στὸν διηθημένο χρόνο, ἡ τέχνη λάμπει μέσα στὶς διαστάσεις τῶν κορυφώσεών της καὶ κανένα ἐμπόδιο ἀπὸ τὰ τρωτὰ τοῦ δημιουργοῦ της δὲν σκιάζει τὴν φωταύγειά της.
Τὸ πρόβλημα, πιστεύω, παραμένει πάντα στὸ σημεῖο ἀποδοχῆς τοῦ ἔργου. Πῶς μπορεῖς νὰ χαρεῖς τὸν ὕμνο πρὸς μία πανέμορφη δέσποινα, ὅταν ὁ ὑμνογράφος σὲ κάποια ἄλλη στιγμὴ μπορεῖ νὰ τὴν ἔσφαζε; Γιὰ νὰ χαρεῖς τὸ ἔργο αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ ἀπαλείψεις ἀπὸ τὸ προσκήνιο τὸν δημιουργό του καὶ κάτι τέτοιο μόνον ὁ πολύς, ὁ βαθύς, ὁ ἀβυσσαλέος χρόνος μπορεῖ νὰ ἐπιτύχει.
Μιὰ ἄλλη πτυχὴ τοῦ προβλήματος ποίηση καὶ ἠθική εἶναι ἡ συνέπεια δημιουργοῦ καὶ δημιουργήματος. Ὁ δημιουργός ὀφείλει νὰ εἶναι εἰλικρινὴς καὶ νὰ προβάλλει αὐτὰ ποὺ πράγματι πιστεύει. Σὲ διαφορετικὴ περίπτωση ἐξαπατᾶ τὸν κόσμο. Μὲ ἄλλο πρόσωπο ἐμφανίζεται στὸν βίο του καὶ μὲ ἄλλο μέσα στὴν τέχνη του, ὥστε νὰ διαφυλάξει τὴν ὅποια ὑστεροφημία του. Ὁ ποιητὴς πρέπει νὰ γίνεται πιστευτός. Γιὰ παράδειγμα ὅταν διαβάσουμε τὸ νανούρισμα «ὄχι δὲν εἶσαι ὀρφανὸ» τοῦ Οὐζμπέκου ποιητῆ Γκαφούρ Γκουλιάμ ποὺ διατείνεται τρυφερά: κοιμήσου ἀγαπημένο / ἀποκοιμήσου / προσέχω τὸν ὑπνάκο σου /ψυχούλα μου ἐσὺ / προβατάκι μου θὰ αἰσθανθοῦμε ἀρχικὰ ρίγη συγκινήσεως, ἀλλά, ὅταν ἀναλογιστοῦμε ὅτι ὁ ποιητὴς αὐτὸς ὑμνοῦσε μὲ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ τὸν πατερούλη Στάλιν, μὴ γνωρίζοντας ἤ μὴ λέγοντας τίποτα γιὰ τὸ αἱμοσταγὲς πρόσωπό του, τότε ἡ διάθεσή μας θ᾽ ἀλλάξει ἀμέσως καὶ δὲν θὰ πιστέψουμε στὴν ψεύτικη τρυφερότητα, διαγράφοντας ποιητὴ καί, ἐν τέλει, καὶ ποίημα.
Τὴν περίπτωση τοῦ Γκαφούρ Γκουλιὰμ ἀναφέρει ὁ Δημήτρης Δούκαρης (1925-1982) στὸ βιβλίο του «Ἀνθρώπινη ἐκδοχή» (1978), ὅπου θίγει θέματα ἠθικῆς φύσεως στὴν τέχνη καί, μεταξὺ ἄλλων, χρησιμοποιεῖ καὶ τὸ παράδειγμα τῆς προσευχῆς τοῦ Τάκη Παπατσώνη (1895-1976). Γράφει συγκεκριμένα γι᾽ αὐτόν:
"...Πῶς νὰ τοποθετηθεῖ καὶ ὁ πιὸ καλοπροαίρετος "αἰσθαντικὸς" ἀναγνώστης στὸ ποίημα "Γιὰ τοὺς φτωχοὺς ἀνθρώπους"; Οἱ στίχοι τοῦ Παπατσώνη:
"...γιὰ ὅλον ἐτοῦτον τὸν λαό μας θὰ σοῦ δεηθῶ
ποὺ ἀγρίεψε πιὰ ἀπ᾽ τὸν πόνο, πιὰ ἀπελπίστη
ζητάει λιγάκι εἰρήνεψη, ν᾽ ἀνασάνει.
Ἄλλοτε τοῦ τὴν ἔδινες πλουσιοπαρόχως
πικρὸ παράπονο τὄχει ποὺ τὸν ἀμέλησες...
στήριξε στὴ γαλήνη τοὺς φτωχοὺς ἀνθρώπους"
οἱ στίχοι, λοιπόν, αὐτοὶ προκαλοῦν ἀβάσταχτη δυσφορία. Γιατί, ἄν τὸ ποίημα δὲν ἀποτελεῖ "μαῦρο χιοῦμορ", τότε θὰ πρέπει νὰ ταυτίζεται μὲ κάποιο εἶδος ἀπάτης. Τὸ μέγεθός της ἐξαρτιέται ἀπὸ τὴ δεκτικότητά μας ἤ τὴν ἀντοχή μας. Ὁ πραγματικὰ ἀξιόλογος ποιητὴς Τ. Κ. Παπατσώνης τυχαίνει νὰ εἶναι διαπρεπὴς οἰκονομολόγος - ὄχι μόνο, ἀλλὰ εἶναι καὶ πασίγνωστος τραπεζίτης. Εἶναι δυνατὸν νὰ διαπιστώνει "ὑπερβατικότητα" στὴν ἀφετηριακὴ αἰτία τῆς φτώχειας καὶ τῆς ἀπελπισίας τῶν ἀνθρώπων καὶ ἀνευθυνότητα γιὰ ὅσους ληστρικὰ λεηλατοῦν -λόγω τῆς ἐλέῳ θεοῦ κατοχῆς μέσων- τὴ διανομὴ τῶν καλῶν τοῦ κοινοῦ μόχθου, καταβροχθίζοντας τὴ μερίδα τοῦ λέοντος; Τότε μὲ ποιὰ ἀσύγγνωστη ἤ συγγνωστὴ ἀφέλεια ἀπευθύνεται στὴν "ἀδιαφιλονίκητη βασίλισσα τῆς προστασίας, τὴν ἁγία Παρθένο" γιὰ νὰ μεσιτεύσει; Ὁ πανάγαθος ἐπουράνιος Θεὸς εἶναι βέβαιο πὼς θὰ δεχτεῖ ἀσμένως –γιὰ νὰ ξαλαφρώσει κι αὐτὸς λιγάκι- τὴ μεσιτεία της, ὅπως εἶναι περισσότερο βέβαιο πὼς οἱ ἄψογης εὐρωπαϊκῆς κουλτούρας ἐπίγειοι ληστὲς θὰ κωφεύσουν, ὅπως τόσες ἄλλες φορές...."
Καὶ καταλήγει:
"...Τὸ ἀτύχημα εἶναι πὼς ἕνας ποιητὴς δὲν δικάζεται ἀπ' τὴ μνήμη μας καὶ τὸ αἴσθημά μας μονάχα γιὰ ὅσα εἶπε καὶ μᾶς πλησίασε ἤ μᾶς διέσωσε ἀπ᾽ τὸ δαίδαλο καὶ τὴν καταφορὰ τῆς καθημερινότητας, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ γιὰ ὅσα δὲν εἶπε, γιὰ κεῖνα ποὺ παρασιώπησε, καὶ μᾶς ἐγκατέλειψε ὁλομόναχους νὰ ψάχνουμε..."
Ἡ ποίηση λοιπὸν ὡς δεξιότητα τοῦ λόγου καὶ φόρτιση ψυχῆς πρέπει νὰ προέρχεται πάντα ἀπὸ τὶς πάγιες ἠθικὲς ἀντιλήψεις τοῦ κόσμου μέσα στὸν ὁποῖο ἀρθρώνεται. Τὸ ἠθικὸ δὲον τῆς ποίησης εἶναι μιὰ ἐντελῶς φυσικὴ καὶ σύμφυτη κατάσταση τῆς ἐννοίας της.
Η ποίηση προσφέρει ὀμορφιὰ καὶ τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀπὸ μόνο του μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὄχι μόνο ὑπηρεσία πρὸς τὴν ἠθική, αλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ ἠθική, μιὰ ἐνδογενὴς δηλαδὴ δέσμευση τοῦ περιεχομένου της πλησιόχωρη μὲ ὅλες τὶς ἀνθρώπινες ἀξίες.

Ἠλίας Κεφάλας

[Στην φωτόγραφία η θεά Αθηνά, ένα ..πολύ ηθικό κορίτσι!]

Πέμπτη 17 Νοεμβρίου 2016

H AΝΑΜΕΝΟΜέΝΗ: John Keats, Σονέτο στον Όμηρο (To Homer, 1818)

John Keats, To Homer
Standing aloof in giant ignorance

Of thee I hear and of the Cyclades,

As one who sits ashore and longs perchance

To visit dolphin-coral in deep seas.


So thou wast blind;–but then the veil was rent,

For Jove uncurtain’d Heaven to let thee live,

And Neptune made for thee a spumy tent,

And Pan made sing for thee his forest-hive;


Aye on the shores of darkness there is light,

And precipices show untrodden green,

There is a budding morrow in midnight,

There is a triple sight in blindness keen;


Such seeing hadst thou, as it once befel

To Dian, Queen of Earth, and Heaven, and Hell.


Πηγή: H AΝΑΜΕΝΟΜέΝΗ: John Keats, Σονέτο στον Όμηρο (To Homer, 1818): John Keats, Σονέτο στον Όμηρο Εδώ που απόμακρος σε τεράστια άγνοια στέκομαι για σένα ακούω και για τις Κυκλάδες, σαν κάποιος ...

Κυριακή 13 Νοεμβρίου 2016

Ιωάννης Παρίσης, Αριστοτέλης και Αλέξανδρος

(*) Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος της εισήγησης του Ιωάννη Παρίση συγγραφέα του βιβλίου "Αριστοτέλης και Αλέξανδρος συνάντηση δύο μεγαλοφυών" την 19/10/16, στο 5ο Διεπιστημονικό Συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία» που οργανώθηκε από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αυτός ο μέγιστος των φιλοσόφων συνδέθηκε με την πιο αινιγματική, την πιο μεγαλειώδη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, τον Αλέξανδρο, αφού υπήρξε ο κύριος δάσκαλός του κατά την εφηβική ηλικία του. Το 343 π.Χ., στους πρόποδες του Βερμίου, στη Μίεζα, συναντήθηκαν ο Σταγιρίτης φιλόσοφος και ο νεαρός διάδοχος του μακεδονικού θρόνου και κατοπινό στρατηλάτη-κοσμοκράτορα.

Συνάντηση δύο μεγαλοφυών, που έμελλε να αφήσουν βαθιά χαραγμένα τα ονόματά τους στην παγκόσμια Ιστορία, για διαφορετικούς βεβαίως λόγους ο καθένας. Ο σοφός Δάσκαλος, ο ιδρυτής της λογικής, έγινε γνωστός σε όλη την οικουμένη, αναγνωρισμένος μέχρι σήμερα ως ο πανεπιστήμων φιλόσοφος. Ο διακεκριμένος Μαθητής, έξω της Άρκτου και της οικουμένης ολίγου δειν πάσης μεθειστήκει, ανήλιον δε της γης μέρος έμεινεν, όσον ουκ είδεν.

Το ζήτημα των σχέσεων Αριστοτέλη και Αλεξάνδρου, δύο κορυφαίων προσωπικοτήτων της παγκόσμιας Ιστορίας, ο ρόλος που έπαιξε ο πρώτος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του δευτέρου και οι επ’ αυτού επιρροές του, καθώς και η μετέπειτα σχέση τους, ενέχουν εκ των πραγμάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Τι δίδαξε ο Σταγιρίτης στον μετέπειτα κοσμοκράτορα; Ποια υπήρξε η επίδραση της διδασκαλίας του επί του Αλεξάνδρου; Πόσο επηρέασαν οι γνώσεις που του μετέδωσε και οι φιλοσοφικές ιδέες του στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στον τρόπο που λειτούργησε στη σύντομη ζωή του; Πώς ο Αριστοτέλης δημιούργησε έναν «φιλόσοφο κατακτητή» ο οποίος έφερε τον Όμηρο και τους Έλληνες τραγικούς στα βάθη της Ασίας; Σε ποια θέματα ο Αλέξανδρος αμφισβήτησε ή δεν ακολούθησε τις αντιλήψεις του δασκάλου του; Τελικά, επηρέασε ο Αριστοτέλης τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων, της γλώσσας και του πολιτισμού κατά τη νέα εποχή που άρχισε μετά τον Αλέξανδρο;

Για το τι ακριβώς δίδαξε ο Σταγιρίτης στο νεαρό Αλέξανδρο και τους συμμαθητές του λίγα είναι γνωστά. Ομοίως για τη σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ τους υπάρχουν πολλοί θρύλοι αλλά ελάχιστα στοιχεία. Η δυσκολία για την έρευνα έγκειται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει λεπτομερής καταγραφή της παιδαγωγικής διαδικασίας, του περιεχομένου και των μεθόδων της καθώς και του μέτρου της ανταπόκρισης του Αλεξάνδρου σε αυτή κατά τη διάρκειά της.

Αρκετά στοιχεία προέρχονται από τα έργα, κυρίως, των Αρριανού, Πλουτάρχου, και Διογένη Λαέρτιου. Κάποιες επί μέρους αναφορές, άμεσες ή έμμεσες συναντούμε σε κείμενα άλλων συγγραφέων της ίδιας εποχής ή μεταγενεστέρων. Ωστόσο, συμπεραίνουμε πολλά, αφενός από το έργο και τις φιλοσοφικές ιδέες του δασκάλου, αφετέρου από το έργο και τις πράξεις του μαθητή στα χρόνια που ακολούθησαν.

Κύριο θέμα της διδασκαλίας του νεαρού βασιλόπαιδα πρέπει να ήταν ο Όμηρος και οι Τραγικοί, τα έργα των οποίων αποτελούσαν τότε τη βάση της ελληνικής παιδείας. Μπορεί να θεωρηθεί, επίσης, βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης συζητούσε με τον Αλέξανδρο τα καθήκοντα των ηγεμόνων και την τέχνη της διακυβέρνησης. Είχε άλλωστε τόσα πολλά να του διδάξει για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας ηγεμόνας, και για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να πράττει, φροντίζοντας να τον εξοπλίσει με τις γνώσεις, τις ικανότητες και τις αρετές που θα πρέπει να κατέχει, με στόχο φυσικά την διαμόρφωση ενός ιδανικού ηγέτη.

Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να του δίδαξε την εκτίμηση της δύναμης του νου, την μεθοδευμένη και συστηματική σκέψη, και φυσικά τη λογική, σε όλες τις διαστάσεις της. Ακόμη θα άκουσε ο Αλέξανδρος για τη σημαντικότητα της οργάνωσης καθώς και την ανάγκη εποπτείας και γνώσης των πάντων ώστε να γνωρίζει ποιο είναι το βέλτιστο για το κράτος του αλλά και το στράτευμά του.

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης θα δίδαξε στον Αλέξανδρο την αρετή –υπό την διανοητική και την ηθική της έννοια, όπως ο ίδιος την όρισε. Επίσης, τη ρητορική, την έρευνα και την επιστημονική οργάνωση, εξασκώντας τον παράλληλα στην παρατηρητικότητα.

Παράλληλα, του ενέπνευσε την αγάπη προς τις τέχνες, την ποίηση και τον ελληνικό πολιτισμό. Όμως πέραν αυτών, τον εμπλούτισε με επιστημονικές γνώσεις στους τομείς των μαθηματικών, της φυσικής, της γεωγραφίας, της κοσμολογίας, της βιολογίας. Ακόμα και με γνώσεις και ιδέες για ζητήματα που σήμερα θα τα εντάσσαμε στον χώρο της γεωπολιτικής.

Ο πλούτος των επιστημονικών γνώσεων, οι αρετές -ηθικές και διανοητικές- και φυσικά η λογική που διδάχθηκε από τον φιλόσοφο, είχαν ευεργετική επίδραση επί του Αλεξάνδρου αφού τον εφοδίασαν με την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα ζητήματα σε όλο το εύρος τους, να αναλύει και να συνθέτει καταστάσεις και να λαμβάνει επιτυχημένες αποφάσεις.

Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλές περιπτώσεις της ζωής και της δράσης του Αλεξάνδρου, από τις οποίες διαφαίνεται ή αποδεικνύεται η αριστοτέλεια επιρροή. Θα αναφέρω ενδεικτικά κάποιες:
1. Ο Αριστοτέλης ενεφύσησε στον μετέπειτα στρατηλάτη μία βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και της μάθησης γενικά, όπως αυτό φάνηκε επανειλημμένως στα χρόνια που ακολούθησαν, κυρίως κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Ο Πλούταρχος γράφει στο έργο του Βίοι Παράλληλοι, ότι ο ζήλος και ο πόθος για τη φιλοσοφία, που από την αρχή εμφυτεύθηκε μέσα του, δεν τον εγκατέλειψαν ποτέ. Όλα αυτά βεβαίως, δημιούργησαν τη βάση της μετέπειτα διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, στη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής, με όλες τις ευεργετικές συνέπειες που είχε αυτό σε πολλά πεδία.

2. Ο Αλέξανδρος εφήρμοσε μία στρατηγική προβολής πολιτισμικής ισχύος, με εξαιρετική επιτυχία. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, μέσα από την προβολή, τη διάδοση, και συχνά την επιβολή πολιτισμικών στοιχείων, επεδίωξε, εκτός των άλλων, την απόκτηση γοήτρου και επιρροής έναντι των κατακτημένων λαών. Αυτή η στρατηγική δεν προέκυψε βεβαίως ως μία σκέψη ή σχέδιο δράσης κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Πρέπει να είχε προετοιμαστεί με συστηματική επιμέλεια. Αυτό μαρτυρεί η οργάνωση μιας τεράστιας ακολουθίας πάσης φύσεως επιστημόνων, φιλοσόφων, ιστορικών, γεωγράφων, αρχιτεκτόνων, βοτανολόγων, ιατρών, καλλιτεχνών, οι οποίοι αναλάμβαναν συγκεκριμένο έργο στις περιοχές που καταλαμβάνονταν.

Όταν ο Αλέξανδρος εξημέρωνε την Ασία, γράφει ο Πλούταρχος, ο Όμηρος διαβαζόταν απ’ όλους, και τα παιδιά των Περσών, των Σουσιανών και των Γεδρωσιών τραγουδούσαν τις τραγωδίες του Ευριπίδη και του Σοφοκλή (…) η Βακτριανή και ο Καύκασος εξαιτίας του Αλεξάνδρου τους θεούς των Ελλήνων προσκύνησαν.

Στην πράξη ο Αλέξανδρος εφήρμοσε αυτό που στη σύγχρονη θεωρια των διεθνών σχέσεων και τη στρατηγική αποκαλείται «ήπια ισχύς» (“soft power”) κάνοντας έναν ευφυή συνδυασμό «σκληρής» και «ήπιας» ισχύος, ο οποίος οδηγούσε στην εφαρμογή μιας στρατηγικής «έξυπνης» ισχύος (“smart power”). Όμως, τέτοιου είδους στρατηγικές επιλογές προϋποθέτουν έναν ηγέτη με παιδεία, πλούσιο υπόβαθρο γνώσεων και ικανότητα λογικών συλλογισμών, ανάλυσης των δεδομένων και λήψης ταχέων και επιτυχημένων αποφάσεων. Αυτή την παιδεία και τον πλούτο των γνώσεων που του εξασφάλισε η διδαχή του Αριστοτέλη.

3. Ένας σύγχρονος Αμερικανός, ο Archer Jones, που εξετάζει τη στρατιωτική στρατηγική μέσα από την μελέτη της στρατιωτικής ιστορίας, αναφέρεται στην περί των τεσσάρων αιτίων θεωρία του Αριστοτέλη, υποστηρίζοντας ότι αυτή μπορεί να έχει εφαρμογή, ως αναλυτικό εργαλείο, και στη στρατηγική σκέψη. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι πρόκειται για ένα εργαλείο αναλυτικής και μεθοδικής σκέψης που σίγουρα θα ενδιέφερε τον Αλέξανδρο και θα τον βοήθησε στην ανάλυση των ζητημάτων διοίκησης και οργάνωσης, ακόμη και των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Άλλωστε, το σύνολο των διδαχών του Σταγιρίτη συνέτεινε στη διαμόρφωση ενός μορφωμένου στρατηλάτη, ο οποίος θα μπορούσε να λειτουργεί εντός λογικών πλαισίων, αρχών και γνώσεων.

Ο Αλέξανδρος υπήρξε ένας μεγαλοφυής στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης. Τα κατορθώματά του ήταν ασύλληπτα και έξω από τα συνήθη ανθρώπινα όρια. Ως στρατιωτικός ηγέτης διακρίθηκε σε σημείο ώστε να θαυμάζεται μέχρι σήμερα και να αποτελεί κύριο αντικείμενο σπουδής στο πεδίο της τακτικής και της στρατηγικής. Αλλά η κατανόηση της στρατηγικής και η ανάπτυξη στρατηγικής σκέψης προϋποθέτει γνώσεις γεωγραφίας, γεωμετρίας και άλλων επιστημών. Ως πολιτικός ηγέτης έβαλε τη δική του σφραγίδα διοικητικής αντίληψης, αλλά και διάδοσης πολιτισμού, απομακρυνόμενος βασικών αντιλήψεων του δασκάλου του, πρωτίστως στον τρόπο διοίκησης της αχανούς αυτοκρατορίας, η οποία φυσικά, δεν είχε καμία σχέση με την «Πόλιν» του ελλαδικού χώρου. Ο δάσκαλός του, όπως και άλλοι διανοητές στην Ελλάδα, είχαν ασχοληθεί με την πολιτική ανάλυση του στενού και κατακερματισμένου ελλαδικού χώρου, χωρίς να έχουν προβληματιστεί σχετικά με τη διοίκηση μιας αυτοκρατορίας, η οποία άλλωστε θεωρείτο «βαρβαρική». Ο μαθητής εξέφραζε μία αντίληψη οικουμενικότητας, επιδιώκοντας, να συναποτελέσουν όλοι οι άνθρωποι ένα λαό. Πρόκειται ακριβώς για το κύριο σημείο της διαφοροποίησης του μαθητή από τον δάσκαλο.

Ο Αλέξανδρος βρέθηκε αντιμέτωπος με πρωτόγνωρες καταστάσεις και διαφορετικές συνθήκες, τις οποίες δεν μπορούσε κανείς φιλόσοφος ή στοχαστής να προβλέψει. Άλλωστε, πάντοτε η θεωρητική προσέγγιση διαφέρει από την εφαρμογή στην πράξη. Αντελήφθη στην πράξη ότι, το μερικών δεκάδων χιλιάδων στράτευμά του θα οδηγείτο μονοτελειακά σε εξαφάνιση, εντός μιας απέραντης, άγνωστης και αφιλόξενης έκτασης.

Διεπίστωσε, επίσης ότι, μπορεί μεν οι λαοί αυτής της αυτοκρατορίας να στερούνταν πολιτισμού, όμως η ίδια η αυτοκρατορία διέθετε οργανωτική και διοικητική κουλτούρα, εκφράσεις της οποίας ήταν η σχετική αποκέντρωση με το σύστημα των σατραπειών, η ύπαρξη διοικητικού γραφειοκρατικού μηχανισμού, καθώς και η ύπαρξη στρατιωτικο-διοικητικής αριστοκρατίας. Συνάντησε λοιπόν ένα επίπεδο πολιτισμού, στους θεωρούμενους στην Ελλάδα ως «βαρβάρους».

Έτσι, δεν τους αντιμετώπισε ως Αριστοτέλης συνεβούλευεν αυτώ, τοις μεν Έλλησιν ηγεμονικώς τοις δε βαρβάροις δεσποτικώς χρώμενος, πέτυχε όμως με τον δικό του τρόπο, και πολλές μάχες να αποφύγει και στάσεων υπούλων την ηγεμονίαν (Πλούταρχος). Ενήργησε λοιπόν αντιθέτως προς τις υποδείξεις του δασκάλου του, «κοινός ἥκειν θεόθεν ἁρμοστής καί διαλλακτής τῶν ὅλων νομίζων». Μεγαλοφυής καθώς ήταν, αντιλήφθηκε την πραγματικότητα και προσάρμοσε τις διοικητικές του μεθόδους στα νέα αντικειμενικά και πολιτισμικά δεδομένα της αυτοκρατορίας.,

Τέτοιο άλμα υπέρβασης του δασκάλου σίγουρα απαιτούσε πλούτο γνώσεων, γενικές ικανότητες, αρετές, όλα αυτά που ο ίδιος ο δάσκαλος είχε αναπτύξει με τη διδαχή του. Τα οποία, βεβαίως, καλλιεργήθηκαν και αναπτύχθηκαν περαιτέρω, χάρη στην ευφυία που διέθετε ο μαθητής, ώστε να αναπτύξει ικανότητα πρόσληψης των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, προσαρμογής, αυτοκαθορισμού και οικοδόμησης του εαυτού του – της δικής του αυτοτελούς προσωπικότητας.

Δεν βλέπουμε άραγε ότι στη βάση αυτών των πνευματικών και οργανωτικών επιδόσεων βρίσκεται η συστηματικότητα, η ανάλυση και η σύνθεση που ο μέγας φιλόσοφος διατυπώνει στο Όργανον; Δεν διακρίνουμε εκφράσεις της αριστοτέλειας ηθικής διδασκαλίας; Αλλά προπάντων, δεν είναι εμφανής η εικόνα ενός μορφωμένου ηγεμόνα; Ηγεμόνα με επιστημονική υποδομή σε πολλά πεδία, που του έδιναν τη δυνατότητα αντίληψης της πραγματικότητας, των δεδομένων και των πλαισίων εντός των οποίων όφειλε να δράσει!

Αναμφιβόλως, ο Αλέξανδρος κινήθηκε κυρίως επί των αντιλήψεων του δασκάλου του, ως προς την εν γένει συμπεριφορά και τον τρόπο αντιμετώπισης των διαφόρων καταστάσεων που συναντούσε. Μπορεί η οργάνωση και διοίκηση της αυτοκρατορίας που δημιούργησε να είχε τον προσωπικό του -«αλεξάνδρειο»- χαρακτήρα, μακράν των περί της «Πόλεως» ιδεών του Αριστοτέλη, όμως παντού στη συμπεριφορά του και στον τρόπο που λειτούργησε μπορούμε να διακρίνουμε τα ίχνη της αριστοτέλειας επιρροής.

Τον ηγέτη που πραγματοποίησε αυτή τη μεγάλη τομή στην παγκόσμια ιστορία, δίδαξε, μόρφωσε και διέπλασσε ο Αριστοτέλης. Αυτός δημιούργησε έναν φιλομαθή ηγεμόνα, ο οποίος από την αρχή «πρὸς φιλοσοφίαν ἐμπεφυκὼς καὶ συντεθραμμένος», συνέχισε να σκέπτεται και να λειτουργεί συμφώνως προς τις φιλοσοφικές ιδέες και αντιλήψεις που του ενεφύσησε ο δάσκαλός του. Ο Αριστοτέλης διέπλασσε κατ’ ουσίαν έναν φορέα του ελληνικού πολιτισμού.

Η φιλοσοφία λοιπόν με την οποία τον εφοδίασε ο δάσκαλός του ήταν το ουσιώδες στοιχείο μέσω του οποίου εμπλουτίστηκε ο χαρακτήρας του Αλεξάνδρου με τις «μεγαλύτερες και καλύτερες προϋποθέσεις» για την υλοποίηση της εκστρατείας του.

Στη νέα εποχή που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος, η σφραγίδα του Σταγιρίτη υπάρχει παντού, είναι ευδιάκριτη. Τούτο είναι μάλλον ευνόητο αφού οι ιδέες του και οι επιστημονικές του γνώσεις, που μέσα από την διδασκαλία του μεταβιβάστηκαν στον έφηβο τότε Αλέξανδρο, αποτέλεσαν το πνευματικό υπόβαθρο της προσωπικότητάς του και του ενεφύσησαν, όπως ήδη αναφέρθηκε, βαθιά αγάπη προς την φιλοσοφία και τους υπηρέτες της, τους ανθρώπους της παιδείας και του πνεύματος.

«Ο “γιγάντειος νους”, ο κορυφαίος διανοητής και μέγιστος των φιλοσόφων δίδαξε και μόρφωσε τον μέγιστο των στρατηγικών ηγητόρων της παγκόσμιας Ιστορίας, θεμελιώνοντας, μέσω αυτού, την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού», σημειώνει ο καθηγητής Κων. Νιάρχος, στον πρόλογο του βιβλίου μου, που ανέφερα στην αρχή.



Πηγή: ιστοσελίδα Ιωάννη Παρίση

Βιβλιοπαρουσίαση, Αριστοτέλης και Αλέξανδρος, συνάντηση δύο μεγαλοφυών.

Γράφει ο Δρ. Σπυρίδων Κατσούλας, Διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Reading, συνεργάτης της Έδρας «Θουκυδίδης» ΓΕΕΘΑ-Πανεπιστημίου Μακεδονίας




Σε τι συνίσταται η μεγαλοφυΐα; Είναι θείο χάρισμα, έμφυτο ταλέντο ή μήπως είναι χαρακτηριστικό επίκτητο, προϊόν σκληρής εργασίας και άρτιας εκπαίδευσης; Είναι θέμα οξύνοιας του μαθητή ή μήπως είναι θέμα οξυδέρκειας του δασκάλου, ενός που θα γαλουχήσει και θα καλλιεργήσει την στρατηγική κριτική ικανότητα των μαθητών του;

Ο σπουδαίος Πρώσος θεωρητικός του πολέμου Καρλ φον Κλαούζεβιτς αφιέρωσε το τρίτο μόλις κεφάλαιο του έργου του Περί Πολέμου, στην έννοια της πολεμικής μεγαλοφυΐας. Καθότι ο πόλεμος είναι το πεδίο φυσικού μόχθου, αβεβαιότητας και τυχαίου, λέει ο Κλαούζεβιτς, απαιτείται ένας αρμονικός συνδυασμός ψυχικών δυνάμεων εκ μέρους του ηγέτη. Απαιτείται θάρρος και αποφασιστικότητα, αλλά και πνεύμα, και εσωτερική διαύγεια, αυτό που στα γαλλικά αποδίδεται ως “coup d’oeil”, η διορατική ικανότητα δηλαδή που θα καθοδηγήσει τον ηγέτη μέσα στην ομίχλη του πολέμου. Τελικά, συμπεραίνει ο Κλαούζεβιτς, «στα φιλέρευνα πνεύματα μάλλον παρά στ’ αντιδραστικά, στις ευρείες διάνοιες παρά στις προικισμένες για μία μόνην ειδικότητα, στα ισορροπημένα μυαλά παρά στα ένθερμα θα προτιμήσουμε να εμπιστευθούμε τη σωτηρία των αδελφών και των παιδιών μας, καθώς και την τιμή και την ασφάλεια της πατρίδας.»


Είναι μια κορυφαία στιγμή στην παγκόσμια ιστορία η συνάντηση των δύο μεγαλοφυών της στρατηγικής και της φιλοσοφίας, του Αλεξάνδρου ο οποίος δημιούργησε μια από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες της αρχαιότητας χωρίς να χάσει ούτε μια μάχη, και του Αριστοτέλη ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της παγκόσμιας φιλοσοφίας. Μια στιγμή που, παραδόξως, δεν έχει λάβει την προσοχή που της αρμόζει, παρά μόνο ως μέρος ευρύτερων μελετών περί Αλεξάνδρου ή περί Αριστοτέλη. Είναι λοιπόν για πολλούς λόγους αξιέπαινη η εξιστόρηση και ανάλυση της συνάντησής τους από τον Ιωάννη Παρίση.

Οι δυσκολίες είναι μεγάλες. Καταρχάς, είναι ελάχιστες οι πηγές και οι πληροφορίες για την τριετή φοίτηση του νεαρού Αλεξάνδρου υπό τον Αριστοτέλη. Ο γόρδιος δεσμός που καλείται προπάντων όμως να λύσει ο συγγραφέας είναι το πώς στοιχειοθετείται η επίδραση του δασκάλου στα κατορθώματα του μαθητή. Θα γεννούσε κι άλλες τέτοιες στρατηγικές μεγαλοφυΐες ο Αριστοτέλης εάν αφιέρωνε το έργο του στην εκπαίδευση στρατιωτικών ηγητόρων; Θα είχε ανάλογη επιτυχία ο Αλέξανδρος εάν δεν μάθαινε από τον Αριστοτέλη την ορθολογική κρίση των πραγμάτων και την αξία της σφαιρικής γνώσης και του μέτρου;

Η θέση του συγγραφέα είναι σαφής και πειστική: «χωρίς την ηθική φιλοσοφία, τη λογική, τις γνώσεις της γεωγραφίας, της γεωμετρίας, αλλά και την ποίηση, τη μουσική, τη λογοτεχνία και όλες τις άλλες επιστημονικές γνώσεις που του μετέδωσε ο σοφός Σταγειρίτης, θα ήταν μάλλον ένας συνήθης κατακτητής, χαρισματικός μεν, αλλά χωρίς το κατάλληλο πνευματικό και επιστημονικό υπόβαθρο, και την καλλιέργεια που διακρίνει μία συγκροτημένη ηγετική προσωπικότητα.» (σσ. 215-216).

Ο απλός, προσιτός, σχεδόν κινηματογραφικός λόγος του συγγραφέα, μας ταξιδεύει στις σελίδες του βιβλίου του ξεκινώντας από την ζωή και το έργο του Αριστοτέλη πριν περάσει στην κορυφαία στιγμή της συνάντησής του με τον νεαρό Αλέξανδρο στη σχολή της Μίεζας στους πρόποδες του όρους Βερμίου. Το βιβλίο, όμως, συνεχίζει και πέρα από αυτήν την συνάντηση, παρουσιάζοντας την εξέλιξη της αμφίδρομης σχέσης τους, όσο ο Αλέξανδρος προέλαυνε στην Ασία και ο Αριστοτέλης δίδασκε στην Αθήνα λαμβάνοντας, πέρα από οικονομική βοήθεια, ευρήματα ανεκτίμητης αξίας από τις εκστρατείες του πρώην μαθητή του, φτάνοντας τελικά μέχρι την ρήξη των σχέσεών τους.

Η παρουσίαση της ολιστικής και ορθολογικής σκέψης του Αριστοτέλη στο πρώτο μέρος του βιβλίου είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να εκτιμήσουμε και να κατανοήσουμε την ολιστική και ορθολογική συμπεριφορά του Αλεξάνδρου τόσο στο πεδίο της μάχης απέναντι σε αριθμητικά υπέρτερους εχθρούς, όσο και στην διοίκηση εκ μέρους αυτού του σπουδαίου Μακεδόνα, μιας τεράστιας αυτοκρατορίας. Και αν η αυτοκρατορία αυτή διαλύθηκε σχετικά γρήγορα μετά τον θάνατό του, είναι αδιάψευστος μάρτυρας της στρατηγικής του οξυδέρκειας το γεγονός ότι στις μέρες μας μνημονεύεται όχι ως βάναυσος κατακτητής, παρά τον τεράστιο φόρο αίματος που στοίχισαν οι προελάσεις του, αλλά ως υποδειγματικός ηγέτης και στρατηλάτης, με τους κατακτημένους να είναι περήφανοι που πέρασε από τα μέρη τους ο Αλέξανδρος και πόλεις στα βάθη της Ασίας να διατηρούν ακόμα το όνομά του.

Ο λόγος, σύμφωνα με τον Ιωάννη Παρίση, είναι ότι ο Αλέξανδρος κατόρθωσε να εφαρμόσει στην υψηλή του στρατηγική τον κατάλληλο συνδυασμό σκληρής και ήπιας ισχύος, ή έξυπνης ισχύος, όπως αυτή περιγράφεται σήμερα, πολλούς αιώνες αργότερα, στην ορολογία των διεθνών σχέσεων. Θα ήταν άραγε αυτό δυνατόν από μεριάς του Αλεξάνδρου χωρίς την διδασκαλία του Αριστοτέλη περί επιδίωξης του μέτρου και περί Πολιτείας ως τάξης και βίου της πόλης;

Το βιβλίο του Ιωάννη Παρίση είναι πρωτότυπο, επίτευγμα αξιοσημείωτο λόγω της πληθώρας συγγραμμάτων περί Αριστοτέλη και Αλεξάνδρου, όχι απλά στην ελληνική αλλά στην παγκόσμια βιβλιογραφία, αλλά και εντελεχές, κατά τον αριστοτελικό όρο, εκπληρώνει δηλαδή τον σκοπό της ύπαρξής του. Παρουσιάζει πώς η αριστοτελική φιλοσοφία του ορθολογισμού, της σφαιρικής γνώσης και της έμφασης στο μέτρο, επέδρασαν καθοριστικά στην διαμόρφωση της οξυδερκούς πολιτικής και στρατηγικής κριτικής ικανότητας του Αλεξάνδρου.

Η αξία του βιβλίου έγκειται στο ότι καταδεικνύει μέσα από την κορυφαία στιγμή της συνάντησης των δυο μεγαλοφυών το ότι η στρατηγική ιδιοφυΐα προϋποθέτει εκπαίδευση πέραν των στενών ορίων της στρατηγικής τέχνης. Προϋποθέτει την ανθρώπινη ολοκλήρωση του ηγέτη που προσφέρει μόνο η ευρύτερη παιδεία και η καλλιέργεια του πνεύματος. Αυτό είναι που διακρίνει τον χαρισματικό από τον μεγαλοφυή. Έτσι επιτυγχάνεται η ομηρική αρετή της αγχίνοιας που δίδαξε ο Αριστοτέλης στον Αλέξανδρο. Το κατά Κλαούζεβιτς «φιλέρευνο πνεύμα», η ευρεία διάνοια και ο ισορροπημένος νους του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν μπορούν παρά να οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην κορυφαία στιγμή της συνάντησής του και της διδασκαλίας του από τον Μεγάλο Αριστοτέλη. Περισσότερες πληροφορίες, δείγμα του βιβλίου, και οδηγίες παραγγελίας στο: https://arisalex.wordpress.com.
 Πηγή: Ι. Παρίσης

Παρασκευή 11 Νοεμβρίου 2016

Αρχαία ελληνική Φιλοσοφία: Από τον Θαλή στον Αριστοτέλη (Νέο)

ΔΩΡΕΑΝ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Το μάθημα παρακολουθεί τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα, από τις αρχές του 6ου αιώνα ως την ενηλικίωσή της με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Υιοθετείται η χρονολογική εξιστόρηση, με τρεις βασικές ενότητες: 1. Η γέννηση της φιλοσοφίας, η μετάβαση από τον μύθο στον λόγο. 2. Η προσωκρατική περίοδος, από τον Θαλή στον Δημόκριτο. 3. Η κλασική περίοδος, από τους Σοφιστές και τον Σωκράτη στον Αριστοτέλη.
Διδάσκων: Βασίλης Κάλφας, Παν/μιο Θεσσαλονίκης
Ο κ. Β. Κάλφας είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι επιστημονικός υπεύθυνος της μετάφρασης των απάντων του Aριστοτέλη από τις εκδόσεις Nήσος και το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, και της συλλογικής ψηφιακής εγκυκλοπαίδειας «Πλάτων» από το ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Διευθύνει τη σειρά «Οι πλατωνικοί διάλογοι» στις εκδόσεις Εστία.

Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία:
Eπιστημονική Πρόοδος και Oρθολογικότητα: Προς μια ρεαλιστική Aνασυγκρότηση της Σύγχρονης Eπιστημολογίας, Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη 1983. 2η έκδοση, Nήσος, Aθήνα 1998.
(με τον M.Z. Kοππιδάκη και τον Δ. Kυρτάτα) Tα Eσόμενα: H αγωνία της πρόγνωσης στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, Kαρδαμίτσα, Aθήνα 1990. 2η έκδοση 1999.
Πλάτων «Tίμαιος», Πόλις, Aθήνα 1995. 2η Εστία 2013.
Aριστοτέλης «Περί φύσεως (Φυσικά 2ο βιβλίο)», Πόλις, Aθήνα 1999.
Φιλοσοφία και επιστήμη στην Aρχαία Eλλάδα, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2005.
(με τον Γ. Zωγραφίδη) Aρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Ίδρυμα Nεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2006.
Aριστοτέλης, «Mετά τα φυσικά. βιβλίο A», Πόλις, Aθήνα 2009.
Aριστοτέλης, «Περί γενέσεως και φθοράς», Νήσος, Aθήνα 2011.
Aριστοτέλης, «Φυσικά», Νήσος, Aθήνα 2015.
Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Εισαγωγή και ανθολόγιο κειμένων. Κάντε κλικ εδώ.

Τρίτη 8 Νοεμβρίου 2016

Νέος πιο ακριβής χάρτης του πλανήτη Γη





Ενας χάρτης που ανταποκρίνεται στα νέα δεδομένα όπως διαμορφώνονται βάσει κλιματικής αλλαγής και βάσει του πώς πραγματικά θα έπρεπε να απεικονίζεται ο πλανήτης ως προς τα μεγέθη ηπείρων και κρατών.

Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας και καλλιτέχνης Hajime Narukawa έδωσε στη δημοσιότητα ένα δισδιάστατο παγκόσμιο χάρτη που απεικονίζει πιο ρεαλιστικά από ποτέ τον πλανήτη μας.

Ο ορθογώνιος χάρτης προέκυψε μετά από διαίρεση του πλανήτη σε 96 ίσες τριγωνικές περιοχές, μεταφέροντας την απεικόνιση σε ένα μεγάλο τετράεδρο, διατηρώντας την ίδια ώρα τις αναλογίες των μεγεθών ηπείρων και κρατών.

Στόχος, η καλύτερη οπτικοποίηση των πραγματικών μεγεθών των κρατών του πλανήτη μας.

Η επαναστατική νέα σχεδίαση καταρρίπτει τη στεροτυπική χαρτογράφηση που ίσχυε μέχρι σήμερα, η οποία "μεγάλωνε" την Αμερική και μίκραινε άλλες περιοχές.
πηγή news247

Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας και καλλιτέχνης Hajime Narukawa έδωσε στη δημοσιότητα ένα δισδιάστατο παγκόσμιο χάρτη που απεικονίζει πιο ρεαλιστικά από ποτέ τον πλανήτη μας. AdTech AdΟ ορθογώνιος χάρτης προέκυψε μετά από διαίρεση του πλανήτη σε 96 ίσες τριγωνικές περιοχές, μεταφέροντας την απεικόνιση σε ένα μεγάλο τετράεδρο, διατηρώντας την ίδια ώρα τις αναλογίες των μεγεθών ηπείρων και κρατών. Στόχος, η καλύτερη οπτικοποίηση των πραγματικών μεγεθών των κρατών του πλανήτη μας. Η επαναστατική νέα σχεδίαση καταρρίπτει τη στερεοτυπική χαρτογράφηση που ίσχυε μέχρι σήμερα, η οποία «μεγάλωνε» την Αμερική και μίκραινε άλλες περιοχές....

Διαβάστε όλο το άρθρο: http://www.mixanitouxronou.gr/o-pio-akrivis-chartis-tou-planiti-allazi-osa-gnorizoume-mechri-simera-gia-ti-geografia-ti-schesi-echi-ektasi-ton-ipiron-tin-apikiokratia/
Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας και καλλιτέχνης Hajime Narukawa έδωσε στη δημοσιότητα ένα δισδιάστατο παγκόσμιο χάρτη που απεικονίζει πιο ρεαλιστικά από ποτέ τον πλανήτη μας. AdTech AdΟ ορθογώνιος χάρτης προέκυψε μετά από διαίρεση του πλανήτη σε 96 ίσες τριγωνικές περιοχές, μεταφέροντας την απεικόνιση σε ένα μεγάλο τετράεδρο, διατηρώντας την ίδια ώρα τις αναλογίες των μεγεθών ηπείρων και κρατών. Στόχος, η καλύτερη οπτικοποίηση των πραγματικών μεγεθών των κρατών του πλανήτη μας. Η επαναστατική νέα σχεδίαση καταρρίπτει τη στερεοτυπική χαρτογράφηση που ίσχυε μέχρι σήμερα, η οποία «μεγάλωνε» την Αμερική και μίκραινε άλλες περιοχές....

Διαβάστε όλο το άρθρο: http://www.mixanitouxronou.gr/o-pio-akrivis-chartis-tou-planiti-allazi-osa-gnorizoume-mechri-simera-gia-ti-geografia-ti-schesi-echi-ektasi-ton-ipiron-tin-apikiokratia/

Σάββατο 5 Νοεμβρίου 2016

Tο Facebook πρόσθεσε την αρχαία ελληνική στις επιλογές γλώσσας

Mια νέα γλώσσα πρόσθεσε το facebook στις επιλογές του, βάζοντας πλέον και τα αρχαία ελληνικά ως μία από γλώσσες που μπορούν να επιλέξουν οι χρήστες.

Έτσι πλέον οι λάτρεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, μπορουν να την επιλέξουν με τα εξής βήματα:

1. «Ρυθμίσεις».

2. «Γλώσσα».

3. Αναζητήστε την επιλογή «Ελληνική αρχαία» και πατήστε «Αποθήκευση αλλαγών»!

Mολις κάνετε τις συγκεκριμένες αλλαγές θα δείτε πως τα μήνυματα τα γίνουν πλέον «αγγέλματα» και το facebook θα ρωτάει «Τί δοκείς», ενώ όταν κάποιος επιθυμεί να σχολιάσει μια φωτογραφία, να βλέπει την ένδειξη: «Σχόλιον γράφειν». Η δε αρχική σελίδα έχει γίνει «οίκος» όπως φαίνεται στην παρακάτω φωτογραφία.

Τρίτη 1 Νοεμβρίου 2016

What to read when the world has gone mad

Fifteen years ago today, the twin towers came down. As thousands of dead lay entombed in the ruins and lower Manhattan was coated in toxic dust, the world's most powerful country was grievously wounded, anxious and angry. There was a sense that things were becoming unraveled, at least in the wealthy parts of the world where things had been assumed to be raveled in the first place.

It's nothing new, this feeling that the world is becoming more dangerous and precarious, that things are spinning out of control. People certainly felt that way during the Cold War, the Depression and the two World Wars.

That doesn't make the feeling any less real today, after a year of brazen and horrifying terror attacks and mass shootings, natural disasters, refugee crises and brutal civil war.

The Brexit and the rise of Donald Trump in Britain and US -- two countries that are supposed to be guardians of global order -- only add to the sense that the world is becoming unhinged. You could be forgiven if you've found yourself turning off the news for fear, unable to absorb another atrocity or outrage.

When we find ourselves in times of trouble (and Mother Mary's not available), a lot of us turn to books. We look for comfort, or the wisdom to face the madness the world throws at us.

We have four wise people -- prodigious readers and writers -- to talk about the power of books to give solace and strength, when the world is too much with us.

Anakana Schofield is an Irish-Canadian novelist, literary critic and essayist. Her first book won Amazon's First Novel Award. Her second, Martin John, was on the short-list for the Giller Prize last year.

Samantha Nutt is a physician who has worked in many violent zones across Asia and Africa, and is the Founder and Executive Director of War Child Canada. Dr. Nutt is currently on staff at Women's College Hospital in Toronto. In her spare time, she wrote the bestselling book, Damned Nations: Greed, Guns, Armies and Aid.

Kamal Al-Solaylee is a journalist and professor at Ryerson University. His acclaimed memoir of growing up gay in the Middle East is called Intolerable, and his most recent book is Brown: What Being Brown in the World Today Means (To Everyone).

University of Toronto English professor Nick Mount was my guest a few years ago after he was named one of the top ten post-secondary school teachers in Canada.
OUR GUESTS' RECOMMENDATIONS
Samantha
Stuart McLean Vinyl Café books
The Better Angels of Our Nature by Steven Pinker
The Crucible by Arthur Miller 
Judy Blume books
The Kite Runner and A Thousand Splendid Suns by Khaled Hosseini
Reading Lolita in Tehran by Azar Nafisi
Homegoing by Yaa Gyasi
Saturday by Ian MacEwan
​​Spiral: Trapped in the Forever War by Mark Danner
​Enid Blyton books
God is Not Great by Christopher Hitchens
Kamal
Culture and Imperialism by Edward Said
Jane Eyre by Charlotte Brontë 
A Rage for Order by Robert F. Worth
The Woman in White by Wilkie Collins
Anakana 
Hannah Arendt books
Wittgenstein's Nephew by Thomas Bernhard
 The Lesser Bohemians by Eimear McBride
Nick
Louis Lamour books
Lolita by Vladimir Nabokov
Virginia Woolf books
Martin John by Anakana Schofield
 A Hologram for the King by Dave Eggers
The Ask: A Novel by Sam Lipsyte
A Complicated Kindness by Miriam Toews
Sweetland by Michael Crummey
Lullabies for Little Criminals by Heather O'Neill
Michael
Good Poems for Hard Times by Garrison Keillor
The Things They Carried by Tim O'Brien


Source: cbcradio