Κεφάλαιο 37
Η δημοκρατία (ορισμός και φύση της). Τα ήθη, που αποτελούν προϋπόθεσή της
Ι. Ερμηνευτικές σημειώσεις
- Από το κεφ. 37 αρχίζει το μέρος του λόγου που ονομάζεται ἔκθεσις, όπου ο ρήτορας πραγματεύεται τα θέματα που έχει εξαγγείλει στην πρόθεσιν. Τα τρία στοιχεία, στα οποία οφείλεται το μεγαλείο της Αθήνας (χρυσοῦς αἰών): ἐπιτήδευσις, πολιτεία, τρόποι, δε θα εξεταστούν το καθένα χωριστά, αλλά, καθώς αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα, σε στενή σύνδεση μεταξύ τους.
- Οὐ ζηλούσῃ· δε φαίνεται με αυτό να κάνει υπαινιγμό ειδικά για τη Σπάρτη (καθώς λεγόταν ότι η νομοθεσία του Λυκούργου εμπνεύστηκε από την κρητική), αλλά γενικότερα τις άλλες ελληνικές πόλεις, που συνήθως ακολουθούσαν τα πολιτικά συστήματα της Αθήνας ή της Σπάρτης. Ιδιαίτερα το πολίτευμα της Αθήνας μιμήθηκαν οι ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας, το Άργος, η Ηλεία, οι Συρακούσες της Σικελίας και η Κυρήνη της Β. Αφρικής.
- Ο όρος δημοκρατία αρχικά δε σήμαινε ό,τι και σήμερα, την ίση συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση της πόλης-κράτους, αλλά την κυριαρχία του δήμου, δηλαδή του κόμματος στο οποίο ανήκουν οι πλείονες (σε αντίθεση με τους ὀλίγους, τους αριστοκρατικούς). Ο προηγούμενος, συγγενής αλλά όχι απόλυτα ομώνυμος όρος, ήταν η ἰσηγορίη του Ηροδότου (V 66), την οποία ο ιστορικός θεώρησε αιτία της αλματώδους ανάπτυξης της Αθήνας, αφού, μετά την εγκαθίδρυσή της (508 π.Χ.), οι πολίτες πίστευαν ότι δεν αγωνίζονται για τους τυράννους, αλλά για το καλό του εαυτού τους. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76, Παράλληλο χωρίο 1β.
- Κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν· οι ιδέες που περιέχονται στη φράση αυτή προαναγγέλλουν τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου» των νεότερων χρόνων. Βέβαια τα περισσότερα αξιώματα ήταν προσιτά στον κάθε πολίτη, αφού απονέμονταν με κλήρωση (π.χ. το αξίωμα του βουλευτή, μέλους της Βουλής των 500). Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76 Παράλληλο χωρίο 1γ.
- Διὰ δέος· ο Περικλής προβάλλει το όραμα μιας ανώτερης μορφής ζωής, όπου η ηθική στάση δεν πηγάζει από το φόβο των κυρώσεων του νόμου, αλλά από την ελεύθερη επιλογή του πολίτη, κάτι που θυμίζει την αἰδώ (δηλαδή την απαραίτητη, κατά τον Πρωταγόρα, προϋπόθεση, που επιτρέπει στον πολίτη να μετέχει στα κοινά): πρόκειται για το αίσθημα της ντροπής και της αυθόρμητης οργής μπροστά σε κάθε άπρεπη πράξη (Πλάτων, Πρωταγόρας 322c).
- Αἰεί· κάθε φορά: θυμίζει τη συνηθισμένη σε αττικές επιγραφές φράση αἰεὶ ἄρχοντες· είναι η νομική διατύπωση για να δηλώσει τους άρχοντες που ο ένας διαδέχεται σε αδιάσπαστη συνέχεια τον άλλο. Λοιπόν, ο σεβασμός των υπηκόων δεν εξαρτάται από την προσωπικότητα του άρχοντα, αλλά από τη θεσμική θέση του στο σύστημα της πολιτείας.
- Ἄγραφοι (νόμοι)· το επίθετο εδώ έχει την ίδια έννοια, με την οποία το συναντούμε στον Οιδίποδα Τύραννο (στ. 863-870) του Σοφοκλή (πρβλ. και Αντιγόνη, στ. 450-461)· γενικότερα, είναι σταθερή στους αρχαίους η διάκριση των νόμων σε γραπτούς και άγραφους· ειδικότερα για τους Αθηναίους, οι γραπτοί ήταν χαραγμένοι σε μαρμάρινες στήλες. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 76, Παράλληλο χωρίο 1α.
ΙΙ. Θέματα για μελέτη - Ερωτήσεις
□ Οὐ ζηλούσῃ· γιατί θεωρείται επαινετική αυτή η στάση;
□ Να εντοπιστούν τα τεκμήρια, με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να δείξει ότι η Αθήνα είναι πρότυπο ευνομούμενης πολιτείας, άξια να καταστεί παράδειγμα και για άλλες. Με βάση τα τεκμήρια αυτά να δειχτούν τα γνωρίσματα μιας πολιτείας μη δημοκρατικής και μη φιλελεύθερης.
□ Ἄγραφοι όντες. Υπάρχουν και στην εποχή μας άγραφοι νόμοι; Μπορείτε ν' αναφέρετε ορισμένα παραδείγματα;
□ Να εντοπιστούν οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν το ύφος του κεφαλαίου. Για ποιο λόγο ο ρήτορας χρησιμοποιεί εμφαντικά εδώ αυτό τον εκφραστικό τρόπο;
□ Να εντοπιστούν τα τεκμήρια, με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να δείξει ότι η Αθήνα είναι πρότυπο ευνομούμενης πολιτείας, άξια να καταστεί παράδειγμα και για άλλες. Με βάση τα τεκμήρια αυτά να δειχτούν τα γνωρίσματα μιας πολιτείας μη δημοκρατικής και μη φιλελεύθερης.
□ Ἄγραφοι όντες. Υπάρχουν και στην εποχή μας άγραφοι νόμοι; Μπορείτε ν' αναφέρετε ορισμένα παραδείγματα;
□ Να εντοπιστούν οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν το ύφος του κεφαλαίου. Για ποιο λόγο ο ρήτορας χρησιμοποιεί εμφαντικά εδώ αυτό τον εκφραστικό τρόπο;
Κεφάλαιο 38
Οι χαρές της ζωής. Το εμπόριο
Ι. Ερμηνευτικές σημειώσεις
- Διετησίοις· πράγματι, το εορτολόγιο των Αθηναίων ήταν ιδιαίτερα πλούσιο, με κορυφαίες εκδηλώσεις τις πολυήμερες γιορτές των Παναθηναίων, των Διονυσίων και των Ελευσίνιων. Βλ. και παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλο χωρίο 2γ.
- Ἐπεσέρχεται· έστω και αν βρισκόμαστε σε εποχή πολέμου, τα αγαθά από τους δρόμους της θάλασσας έφταναν με ασφάλεια στην Αθήνα, μέσω των Μακρών τειχών. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλα χωρία 2α και 2β.
- Διὰ τὸ μέγεθος· εννοεί τη μεγάλη δύναμη, κι όχι το πλήθος, της πολιτείας.
ΙΙ. Θέματα για μελέτη - Ερωτήσεις
□ Να καταδειχτεί με παραδείγματα η αιτιώδης σχέση ανάμεσα στη δύναμη ενός κράτους και την επάρκεια-αφθονία υλικών αγαθών.
□ Με δεδομένο ότι εκφωνητής του λόγου είναι ο δημιουργός των περίλαμπρων δημοσίων οικοδομημάτων της Αθήνας, ο Περικλής, κάνει εντύπωση η παράλειψή τους, ενώ μνημονεύονται οι πολύ ταπεινότερες ἴδιαι κατασκευαί. Πώς μπορεί να ερμηνευτεί αυτή η παράλειψη;
□ Αφού ολοκληρωθεί η ερμηνεία και του επόμενου κεφαλαίου (39), να καταδειχτεί η λειτουργία του κεφ. 38 μέσα στην ευρύτερη ενότητα των κεφ. 37-41.
□ Με δεδομένο ότι εκφωνητής του λόγου είναι ο δημιουργός των περίλαμπρων δημοσίων οικοδομημάτων της Αθήνας, ο Περικλής, κάνει εντύπωση η παράλειψή τους, ενώ μνημονεύονται οι πολύ ταπεινότερες ἴδιαι κατασκευαί. Πώς μπορεί να ερμηνευτεί αυτή η παράλειψη;
□ Αφού ολοκληρωθεί η ερμηνεία και του επόμενου κεφαλαίου (39), να καταδειχτεί η λειτουργία του κεφ. 38 μέσα στην ευρύτερη ενότητα των κεφ. 37-41.
πηγή: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C129/613/3983,17818/
